اعظم حاجی آقاجانی - دانشجوی دکتری اقتصاد، دانشکده مدیریت و اقتصاد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم وتحقیقات، تهران
کامبیز هژبر کیانی - استاد گروه اقتصاد، دانشکده مدیریت و اقتصاد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، تهران، ایران
علی امامی میبدی - دانشیار گروه اقتصاد، دانشکده اقتصاد، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران
کامبیز پیکارجو - استایار گروه اقتصاد، دانشکده مدیریت و اقتصاد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات، تهران، ایران

در دهه‌های اخیر تحقیقات بسیاری بر بررسی اثرات مستقیم و غیرمستقیم سرمایه انسانی و تغییرات ساختاری بر رشد اقتصادی تمرکز کرده‌اند و دیدگاه‌ها و نظرات متفاوتی در این خصوص ارائه‌شده است. آلودگی محیط­زیست نیز به‌عنوان یکی از عوامل غیرمستقیم مؤثر بر رشد اقتصادی مورد تأکید قرارگرفته است؛ اما دراین‌بین نباید از محدودیت­های پیش روی طرفداران نظریه تأثیر به‌کارگیری سرمایه انسانی و تغییرات ساختاری در جهت کاهش آلودگی محیط­زیست به‌منظور نیل به اهداف و سیاست­گذاری­های توسعه اقتصادی غافل ماند. بر این اساس، با توجه به اینکه رشد اقتصادی یکی از اهداف مهم کشورهاست و بررسی و تعیین علل رشد اقتصادی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است، هدف از این تحقیق، بررسی تأثیر شوک­های تغییرات ساختاری و سرمایه انسانی بر ارتباط آلودگی محیط‌زیست و رشد اقتصادی می‌باشد که با استفاده از داده­های 15 کشور حوزه منا در دوره زمانی 2000 تا 2016 و با به‌کارگیری دو روش گشتاورهای تعمیم‌یافته (GMM) و خود رگرسیون برداری پانل (PVAR) انجام‌شده است. نتایج به‌دست‌آمده نشان می‌دهد، آلودگی محیط‌زیست تأثیر منفی و معنی‌داری بر رشد اقتصادی در نمونه موردبررسی دارد؛ همچنین وجود شوک­های هم‌زمان سرمایه انسانی و تغییرات ساختاری نقش تعدیل‌کننده در تأثیر منفی آلودگی محیط‌زیست بر رشد اقتصادی کشورهای حوزه منا داشته است.

سرمایه انسانی, تغییرات ساختاری, آلودگی محیط‌زیست, رشد اقتصادی