اسفندیار طاهری - استادیار گروه زبان شناسی، دانشگاه اصفهان

در گونه‌های مختلف گویش لری، پیشین‌شدگی واکۀ ū و تبدیل آن به ī دیده می‌شود. مشابه همین دگرگونی در گویش‌های مرکزی ایران نیز وجود دارد که پیشین‌شدگی ū در بیشتر گونه‌ها به ü و در تعدادی به ī انجام گرفته است. چگونگی توزیع این واکۀ پیشین‌شده، خاستگاه و ارزش واجی آن به­ویژه در گویش‌های مرکزی همیشه موضوع بحث پژوهش­گران بوده است. در این مقاله، با رویکردی تاریخی به این پدیده در مهم­ترین گویش‌های لری مانند بختیاری، بویراحمدی و خرم‌آبادی و تعدادی از گویش‌های مرکزی مانند گزی، میمه‌ای و جرقویه‌ای پرداخته شده است و با بررسی برابر فارسی میانه و ایرانی باستان، واژه‌هایی که پیشین‌شدگی در آن­ها انجام شده است، این فرایند در چارچوب دگرگونی­های آوایی تاریخی این گویش‌ها بررسی شده است. نتایج این بررسی نشان می‌دهد پیشین‌شدگی تنها در واژه‌هایی انجام گرفته است که واکۀ پیشین‌شده بازمانده از واکۀ ū در دورۀ میانه و باستان زبان­های ایرانی است، در حالی که در واژه‌هایی که ū بازمانده از واکۀ ō دورۀ میانه است، این پیشین‌شدگی دیده نمی‌شود؛ از سوی دیگر، می‌توان گفت این دگرگونی در دو مرحله انجام گرفته است، نخست پیشین­شدن ū به ü که در گویش‌های مرکزی انجام گرفته است، سپس گسترده­شدن ü به ī که در گویش‌های لری دیده می‌شود.  

پیشین‌شدگی, واکۀ ū, گویش‌های ایرانی, گویش‌های مرکزی, لری