بررسی عوامل، آثار و کانون های توفان های گردوخاک در کشور

منطقه غرب آسیا با دارا بودن اقلیم خشک و نیمه خشک از دیرباز همیشه تحت تاثیر توفان های گردوخاک قرار داشته است، اما در دهه اخیر تشدید این توفان ها از لحاظ شدت، وسعت و تکرار در منطقه و تاثیرگذاری آن بر کشور، پدیده ای جدید و متفاوت با روند طبیعی این پدیده در منطقه است که به منظور بررسی علل تشدید این پدیده در دهه اخیر، تحولات منطقه باید مورد واکاوی قرار گیرد. برخی از این توفان ها منشا خارجی و برخی دیگر نیز منشا داخلی دارند. در یک دید کلی می توان توفان های گردوخاک کشور را به دو نوع طبیعی و انسان ساخت طبقه بندی کرد. توفان های گردوخاک طبیعی عمدتا از قدیم الایام به دلیل شرایط طبیعی منطقه وجود داشته اند؛ اما توفان های گردوخاک انسان ساخت به دلیل مدیریت نامطلوب بشر بر منابع طبیعی و محیط زیست اتفاق می افتند. مهمترین عوامل مستقیم موثر بر توفان های گردوخاک در زیست بوم های طبیعی شامل عوامل اقلیمی، پارامترهای خاک، پوشش گیاهی و فرم بستر است. فعالیت یک کانون منشا گردوخاک به مشخصات سطح زمین و آن قسمت از باد بستگی دارد که از آستانه حرکت ذرات تجاوز می کند. فرسایش پذیری بالا، میزان رطوبت و خشکی، پوشش گیاهی و اقدامات حفاظتی به عنوان مجموعه عواملی هستند که کانون های منشا توفان های گردوخاک را متمایز می کنند. همچنین برخی از مهمترین عوامل غیرمستقیم مربوطه نیز عبارتند از: افزایش جمعیت، استفاده منابع طبیعی و سرمایه گذاری در مورد آنها، مدیریت نامطلوب منابع آب، تغییرات اقلیم، انرژی، نابودی زیست بوم ها، مهاجرت و جهانی سازی. همچنین در زیست بوم های انسانی نیز هر عاملی که به نوعی (مستقیم یا غیرمستقیم) باعث از بین رفتن پوشش گیاهی شود، به تولید یا تشدید توفان های گردوخاک خواهد انجامید. آثار توفان های گردوخاک بسیار متنوع بوده و طیف وسیعی را شامل می شود. مهمترین آنها عبارتند از: آثار آن بر سلامت انسان ها، آثار اقتصادی، آثار زیست محیطی، آسیب های اجتماعی، آسیب های امنیتی، آثار آن بر بخش کشاورزی و آثار آن بر بخش های انرژی و صنعت. البته باید یادآور شد که در مقیاس جهانی،  توفان های گردوخاک طبیعی جز لاینفک برخی از زیست بوم ها بوده و تاثیرات مثبت ازجمله تعادل برخی از عناصر در مناطق مختلف مانند اقیانوس ها را دارند. کانون های مذکور به دو دسته کلی خارج و داخل کشور تقسیم بندی می شوند. کانون های خارجی منشا توفان های گردوخاک که ایران را تحت تاثیر قرار می دهد، به ترتیب اهمیت در کشورهای عراق، سوریه، افغانستان و عربستان سعودی واقع شده اند. همچنین کانون های داخلی به صورت نقاط پراکنده تقریبا در تمام کشور وجود دارند که مهمترین آنها در استان های خوزستان، سیستان و بلوچستان، کرمان، اصفهان و فارس وجود دارد. بررسی عملکرد دستگاه های اجرایی مرتبط با توفان های گردوخاک وزارت نیرو (بخش های امور آب، آب و فاضلاب و برق)، سازمان حفاظت محیط زیست، وزارت جهاد کشاورزی (بخش منابع طبیعی) و وزارت امور خارجه حاکی از آن است که عملکرد آنها در زمینه مقابله با توفان های گردوخاک طی برنامه های درازمدت و کوتاه مدت، عملکرد قابل قبولی نبوده است و وضعیت روبه بهبودی را تصویر نمی کند. مهمترین عوامل عملکرد ضعیف دستگاه ها عبارتند از: نبود اسناد بالادستی محکم، جامع و مخصوص در این زمینه، چندبخشی بودن موضوع و توزیع وظایف مربوطه در دستگاه های مختلف و درنتیجه نبود متولی مشخص، نوظهور بودن پدیده توفان های گردوخاک با منشا انسان ساخت و فقدان شناخت کافی از آن، مدیریت نامطلوب در دستگاه های مختلف و نبود نظارت کافی و وجود مشکلات اعتباری.