میرزا ملکم خان و سنت‌گرایی بازتابی

هدف مقاله، بررسی امکان کاربرد مفهوم «سنت‌گرایی بازتابی» با مطالعة تجربی زندگی اجتماعی و سیاسی میرزا ملکم خان، سیاستمدار، متفکر و مصلح اجتماعی ایرانی در قرن نوزدهم است. منظور از سنت‌گرایی بازتابی، واکنش سنت در ایران در مقابل خود سنت ناشی از برخورد با مدرنیسم غربی است. روش پژوهش، کتابخانه‌ای و با استفاده از اسناد تاریخی انجام شد. زندگی و آثار میرزا ملکم خان باتوجه‌به سه چشم‌انداز زندگی او بررسی می‌شود؛ حزب و تشکیلات از دیدگاه ملکم، ملکم خان و روشنفکری و سیاست‌زدگی. میرزا ملکم خان، پیشگام جنبش روشنفکری در ایران تبلیغ می‌شود؛ درحالی‌که او به معنای مدنظر در این مقاله، روشنفکر نبود. او نمایندة گروهی از منشی‌ها و کارمندان دولت بود که در قرن نوزدهم شکل گرفت. این گروه از منشی‌ها تلاش کردند دستگاه حکومتی ایران را با الهام‌گرفتن از غرب اصلاح کنند. تعارض بنیادی بین مناسبات اجتماعی ایران با برنامة اصلاحی مطرح شد که به سیاست‌زدگی تفکر سیاسی این گروه منجر شد. یافته‌های پژوهش نشان داد تلاش‌های ملکم شکست خورد. طرح او از سازمان سیاسی تحت تأثیر مناسبات سیاسی استبدادی شکل گرفت. ملکم، نخستین کسی بود که به نقش روشنفکران و سازمان‌دهی در مشارکت سیاسی در ایران پی برد.

Keywords:

سنت‌گرایی بازتابی , حزب‌سازی , روشنفکران , سیاست‌زدگی , میرزا ملکم خان