حمیدرضا جیحانی - استادیار دانشکده معماری و هنر، دانشگاه کاشان، کاشان، ایران
مریم رضایی پور - کارشناس ارشد طراحی محیط، پژوهشگاه میراث فرهنگی، پژوهشکده ابنیه و بافتهای تاریخی، تهران، ایران

بیان مسأله: بطور معمول در مطالعات باغ اسلامی و ایرانی، تمایلی آشکار برای تعمیم شکل چهاربخشی به باغ­‌های گوناگون دیده می‌­شود. به نظر می­رسد بخشی از این میل، ناشی از تفسیر شکلیِ چهارباغ به‌مثابه الگویی است که لزوماً می‌بایست طرحی چهاربخشی داشته باشد. این نوع مواجهه با موضوع، تأثیری عمیق بر فهم ماهیت طرح چهارباغ و همچنین باغ­سازی دارد و بیش از هر چیز درک گوناگونی طرح باغ در ایران را دشوار می­‌کند. سؤال تحقیق: این مقاله در پی پاسخ دادن به این پرسش‌ها است که «طرح چهارباغ» و «الگوی چهاربخشی» در باغ‌سازی چه خصوصیاتی دارند؟ و نیز این‌که چه قرابت، شباهت و تفاوتی میان دو «طرح» و «الگو»ی یادشده قابل شناسایی است؟ اهداف تحقیق: هدف این مقاله یافتن ویژگی‌­های اصلی«طرح چهارباغ» و «الگوی باغ چهاربخشی» در سدۀ دهم هجری قمری است. این مقاله تلاش می­‌کند تا ضمن شناخت خصوصیات طرح چهارباغ، نسبتِ میان آن و الگوی یادشده را روشن کند. بررسی و مرور موضوع، نشان‌­دهندۀ پیشینه‌­ای مبتنی بر تفسیر واژۀ چهارباغ برای فهم شکل آن است. روش تحقیق: دراین مقاله که روشی تفسیری تاریخی دارد، متونی از سدۀ دهم هجری قمری اعم از نثر و نظم و تصویرهای تاریخی به‌مثابه منابع دست اول مطالعه و تفسیر می‌شوند تا شناخت دقیق‌تری از طرح چهارباغ و الگوی چهاربخشی باغ حاصل شود. برای این منظور، محتوای روضۀ هشتم رسالۀ ارشادالزراعۀ ابونصر هروی در مورد طرح چهارباغ مطالعه و جایگاه طرح یادشده در هرات سدۀ نهم بررسی می­‌شود. هم‌چنین با تفسیر سروده‌های عبدی‌بیگ شیرازی در توصیف دارالسلطنۀ طهماسب در قزوین سدۀ دهم، تلاش می‌شود تصویر روشنی از دو باغ مهم شاه و بهرام‌میرزا بازسازی شود. در ادامه، طرح مورد نظرِ هروی با نمونه­‌های توصیف­‌شده­ای هم‌چون باغ‌های بهرام‌میرزا و شاه در قزوین و نمونه­‌های باقی‌مانده­ای مانند فین، چهلستون و هشت­‌بهشت مقایسه می‌شوند تا شباهت‌ها و تفاوت‌ها مشخص شود. مهم‌­ترین یافته‌ها و نتیجه‌­گیری تحقیق: نتیجۀ مطالعات صورت گرفته نشان می‌­دهد، دست‌کم در بازۀ زمانی سدۀ دهم هجری قمری، طرح چهارباغ نباید لزوماً واجد شکلی چهاربخشی دانسته شود. از سوی دیگر حداقل در بازۀ زمانی یادشده، طرح چهارباغ و الگوی چهاربخشی که نمونه‌هایی از آن‌ها در این مقاله مطالعه شدند، هیچ کدام الگوهای بی­بدیل باغ­سازی در ایران نیستند.

باغ تاریخی, چهارباغ, باغ چهاربخشی, ارشادالزراعه, روضه‌الصفات