مرضیه نظری - دانشگاه تربیت مدرس
محمد رضا بمانیان - استاد گروه معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران
مجتبی حسین زاده - مدرس دانشگاه شریعتی

انعطاف‌پذیری یکی از مفاهیم مطرح در معماری ایرانی-اسلامی است و توجه به آن به ویژه در مسکن، به دلیل نیازهای متغیر افراد ساکن، همواره جزو نقاط قوّت طراحی محسوب می‌شود. این مقاله با هدف شناسایی ویژگی‌های انعطاف‌پذیری در طراحی پلان خانه‌های کاشان در اواخر دوران قاجاریه تدوین شده است. سؤال اصلی پژوهش آن است که انعطاف‌پذیری در معماری سنّتی ایران متاثّر از چه مشخصه‌هایی بوده‌است؟ و اصول مطرح شده امروزی برای انعطاف‌پذیر نمودن فضاها و راهکارهای پیشنهادی تا چه حد در فضاهای معماری گذشته‌ی ایران نمود داشته‌اند؟ برای دستیابی به پاسخ این پرسش‌ها در مقاله‌ی توصیفی-تحلیلی پیش‌رو، از روش موردپژوهی و برای تحلیل متغیرها از تکنیک همبستگی با استفاده از نرم‎افزار SPSS استفاده گردید. همچنین برای گردآوری اطلاعات، از روش کتابخانه‎ای و میدانی بهره گرفته شده‌است. نمونه‌ی مورد بررسی در این پژوهش ده خانه سنّتی کاشان در اواخر دوران قاجار می‎باشد؛ آثاری که از لحاظ کیفیّت طراحی در گروه آثار قابل توجه در معماری گذشته قرارداشته باشند و مفهوم انعطاف‌پذیری نیز در آن‌ها قابل تامّل ‌باشند. به این نکته نیز بایستی اشاره کرد که در مفهوم انعطاف پذیری یک فضای معماری عوامل مستقیم و غیر مستقیم بسیاری دخیل هستند که بررسی تمام عوامل نیاز به مطالعات تکمیلی گسترده‌ای دارد، به همین منظور در بررسی پیش رو برای محدود کردن متغیّرهای گسترده و رسیدن به نتیجه‌ی قابل حصول تنها به بررسی عوامل موثر بر انعطاف‌پذیری در بخش طراحی پلان پرداخته شده است سپس با بررسی تعدادی از فضاهای کالبدی در نمونه‎های مورد نظر در مجموع 66 فضا، مورد بررسی قرار گرفتند. در نتایج حاصل از بررسی شاخصه‎های انعطاف‎پذیری در پلان خانه‌های مورد پژوهش، رابطه‌ی همبستگی میان 7 عامل از 11 عامل مورد بررسی و انعطاف‎پذیری قابل مشاهده است. در این میان " قابلیّت توسعه، امکان تغییر در چیدمان فضایی، یکپارچگی فضا، چند عملکردی بودن فضا و امتداد درون و بیرون" در میان متغیرهای کیفی و" تعداد دسترسی‌ها و تعداد جداره‌های متحرک" در میان متغیرهای کمّی از مهمترین پارامترهای تاثیرگذار شناسایی شده‎اند.

انعطاف پذیری, خانه‎های ایرانی, معماری دوره قاجار, فضاهای مسکونی, طراحی پلان