علی اصغر محمدی - استادیار دانشگاه علامه طباطبایی
کاووس روحی برندق - دانشیار و عضو هیئتعلمی گروه علوم قرآن

مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه کتابی است با مضمونی عرفانی و اخلاقی که برای اولین بار توسط سید بن طاووس معرفی شده است. نویسنده این کتاب هیچ‏گاه مشخص نبوده و از آنجایی‏که تمامی باب‏های صدگانه آن با عبارت «قال الصادق۷» آغاز می‏شود، از جمله آثار منسوب به امامان: به شمار می‏آید. تاکنون داوری‏های مختلفی درباره درستی یا نادرستی این انتساب مطرح‏شده است. داوری‏های صورت گرفته در طول تاریخ درباره نگارنده این کتاب را می‏توان منحصر در هشت شخصیت دانست که عبارت‏اند از: هشام بن حکم، فضیل عیاض، شقیق بلخی، سلیمان صهرشتی، ابوالقاسم قشیری، ابوالحسن شاذلی، شهید ثانی و عارفی مربوط به اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم از صوفیه خراسان. یافته‏های تحلیلی این پژوهش با موضوع نسخه‏شناسی کتاب و تحلیل متنی درباره محتوای کتاب و بررسی‏های تطبیقی با سایر متون عرفانی و تاریخی نشان می‏دهد که هر کدام از این نظریه‏ها دارای کاستی‏هایی هستند. این یافته‏ها نشان می‏دهد که نویسنده مصباح اولاً یک عارف صوفی است؛ ثانیاً وی یک سنی‏مذهب است که وجود قراین متنی و عدم وجود دلیلی بر شیعه بودن وی آن را به اثبات می‏رساند. همچنین قول برگزیده در تحقیق حاضر آن است که نویسنده مصباح الشریعه صوفی سنی مذهبی است که به بازه زمانی دهه‏های پایانی قرن چهارم تا دهه‏های پایانی قرن پنجم تعلق دارد. نظریه برگزیده مبتنی بر تحلیل نسخ خطی و تحلیل‏های تاریخی و سبک‏شناسی آثار و اصطلاحات صوفیه است. این مقاله در حد توان، ابداع احتمالی نو را در میان آورده است.

مصباح الشریعه, نسخ خطی, امام صادق علیه السلام, تحلیل محتوایی, کتب منسوب