قاسم قریب - دانشجوی دکتری تاریخ ایران بعد از اسلام، گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران
جواد عباسی - دانشیار گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران
سید جلال رجایی - استادیار گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

واکاوی ماهیت جنبش شعوبیه ازجمله حوزه‌‌های مطالعاتی در میان پژوهشگران تاریخ اسلام، ایران‌‌شناسان و متخصصان تاریخ ادبیات است. ازاین‌رو پژوهش‌‌های پرشماری در قالب کتاب، مقاله و پایان‌‌نامه در زبان‌‌های مختلف به بررسی جنبش شعوبیه اختصاص یافته است. بااین‌حال، هر دسته از پژوهشگران بسته به اینکه از زاویۀ تاریخ، ادبیات یا ایدئولوژی سیاسی زمانه به شعوبیه نگریسته باشند، به نتیجۀ متفاوتی پیرامون ماهیت این جنبش رسیده‌‌اند. مسئلۀ پژوهش حاضر گونه‌‌شناسی مطالعات شعوبیه در دورۀ معاصر است که می‌‌توان آن را به سه گونۀ مختلف تقسیم کرد. مطالعات شعوبیه در سه حوزۀ غرب، جهان عرب و ایران گونه‌‌های مزبور هستند. این گونه‌‌شناسی صرفاً براساس مسائل جغرافیایی و قومی نیست، بلکه مربوط به نوع نگاه و تفسیرهای متفاوت پژوهشگران حوزه‌‌های پیش‌‌گفته دربارۀ شعوبیه است. پژوهشگران ‌‌غربی، جنبش شعوبیه را یک نهضت ادبی خالص می‌دانند و آن را در حدِ یک حرکت فکری مندرج در متون می‌‌کاهند. بسیاری از پژوهشگران عرب با پیش‌فرض ضداسلامی بودن حرکت‌‌های شعوبی سده‌‌های نخستین، در دو سطح علمی و سیاسی‌ایدئولوژیک با آن مواجه شدند. در سطح نخست، پژوهشگران عرب کوشیدند تا تبیین تاریخی از جنبش مزبور ارائه دهند و در سطح دوم آن را به تحولات خاورمیانۀ معاصر و نقش ایرانیان در سیاست منطقه‌‌ای پیوند زدند. تحقیقات ایرانی و آثار فارسی مرتبط با مطالعات شعوبیه گونۀ سوم از پژوهش‌‌های این حوزه محسوب می‌‌شوند. پژوهش‌‌های ایرانی از آغاز تحت تأثیر ترجمه پژوهش‌‌های غربی و عربی بود و جز در موارد بسیار اندک موفق به شناخت ابعاد مختلف جنبش شعوبیه نشد.

گونه‌‌شناسی, مطالعات شعوبیه, غرب, جهان عرب, ایران