تجزیه و تحلیل رفتار فصلی رخدادهای سیل و تغییرات زمانی آن در آبخیزهای هیرکانی (مطالعه نمونه: آبخیز‌های حوضه رودخانه گرگانرود)

شناسایی رفتار فصلی وقوع سیل و تغییرات آن در طی زمان در حوزه‌های آبخیز، امکان ادارک بهتر فرآیند‌های وقوع سیل، طرح‌ریزی بهتر پروژه‌های آبی و مدیریت بهتر ریسک سیل را فراهم می‌کند. "آمار جهتی" یک مبنای مفید برای تعیین معیار‌های تشابه زمان وقوع سیل است و برای تحلیل فصلی بودن زمان وقوع سیل‌ها کاربرد دارد. روش مذکور در مجموعه‌ای از 20 ایستگاه هیدرومتری در حوضه رودخانه گرگانرود واقع در شمال کشور دارای پایه‌ زمانی مشترک 48 ساله، برای تعیین فصلی بودن رویداد‌های سیل و بررسی تغییرات آن‌ها مورد بررسی قرار گرفت. بدین منظور دو شاخص MDF و r ̅ که به ترتیب بیانگر میانگین زمان وقوع سیل و یکنواختی تاریخ وقوع آن‌ها (درجه‌ی فصلی بودن سیل) است، برای بررسی ویژگی‌ها محاسبه شد. همچنین، به منظور بررسی تغییرات طولانی‌مدت از نظر روز وقوع سیل در طی زمان، کل دوره آماری مشترک داده‌های حداکثر لحظه‌ای به سه دوره‌ی 16 ساله تقسیم شد که به صورت گذشته‌ی دور، گذشته‌ی نزدیک و حال مورد بررسی قرار گرفت. نتایج تحقیق نشان داد که میانگین زمان وقوع عمده سیل‌ها در حوضه رودخانه گرگانرود در دو فصل بهار و تابستان است و حدود 75% ایستگاه‌های هیدرومتری حوضه ، دارای 0.3≤r ̅≤0.7 می‌باشند که نشان‌دهنده‌ی شرایط بینابین است و در واقع نشان می‌دهد زمان وقوع رویداد‌ها به طور متوسط در یک، دو یا سه فصل پراکنده شده‌اند. بررسی تغییرات فصلی سیل در بلند‌مدت نشان می‌دهد که میانگین زمان رویداد سیل در حوضه رودخانه گرگانرود از گذشته تاکنون تغییر معنی‌داری نکرده و فقط درجه فصلی آن دچار تغییر شده است به‌نحوی‌که درجه فصلی بودن سیل از گذشته تاکنون در حال کاهش است. وجود ترکیبی از فرایندهای مختلف تولید سیل از قبیل ذوب برف و بارندگی‌های تابستان یا پاییز، تأثیر توأم موقعیت جغرافیایی و اندازه حوزه‌‌های آبخیز می‌تواند دلیل کاهش درجه فصلی سیل در این حوضه باشد. شناسایی رفتار فصلی وقوع سیل و تغییرات آن در طی زمان در حوزه­های آبخیز، امکان ادارک بهتر فرآیند­های وقوع سیل، طرح­ریزی بهتر پروژه­های آبی و مدیریت بهتر ریسک سیل را فراهم می­کند. "آمار جهتی" یک مبنای مفید برای تعیین معیار­های تشابه زمان وقوع سیل است و برای تحلیل فصلی بودن زمان وقوع سیل­ها کاربرد دارد. روش مذکور در مجموعه­ای از 20 ایستگاه هیدرومتری در حوضه رودخانه گرگانرود واقع در شمال کشور دارای پایه­ زمانی مشترک 48 ساله، برای تعیین فصلی بودن رویداد­های سیل و بررسی تغییرات آن­ها مورد بررسی قرار گرفت. بدین منظور دو شاخص MDF و  که به ترتیب بیانگر میانگین زمان وقوع سیل و یکنواختی تاریخ وقوع آن­ها (درجه­ی فصلی بودن سیل) است، برای بررسی ویژگی­ها محاسبه شد. همچنین، به منظور بررسی تغییرات طولانی‌مدت از نظر روز وقوع سیل در طی زمان، کل دوره آماری مشترک داده­های حداکثر لحظه­ای به سه دوره­ی 16 ساله تقسیم شد که به صورت گذشته­ی دور، گذشته­ی نزدیک و حال مورد بررسی قرار گرفت. نتایج تحقیق نشان داد که میانگین زمان وقوع عمده سیل­ها در حوضه رودخانه گرگانرود در دو فصل بهار و تابستان است و حدود 75% ایستگاه­های هیدرومتری حوضه ، دارای  می­باشند که نشان­دهنده­ی شرایط بینابین است و در واقع نشان می­دهد زمان وقوع رویداد­ها به طور متوسط در یک، دو یا سه فصل پراکنده شده­اند. بررسی تغییرات فصلی سیل در بلند­مدت نشان می‌دهد که میانگین زمان رویداد سیل در حوضه رودخانه گرگانرود از گذشته تاکنون تغییر معنی‌داری نکرده و فقط درجه فصلی آن دچار تغییر شده است به‌نحوی‌که درجه فصلی بودن سیل از گذشته تاکنون در حال کاهش است.وجود ترکیبی از فرایندهای مختلف تولید سیل از قبیل ذوب برف و بارندگی­های تابستان یا پاییز، تأثیر توأم موقعیت جغرافیایی و اندازه حوزه‌­های آبخیز می­تواند دلیل کاهش درجه فصلی سیل در این حوضه باشد.

Keywords:

دبی حداکثر لحظه‌‌ای , رفتار فصلی سیل , آمار جهتی , فرایند ایجاد سیل , حوضه رودخانه گرگانرود