سید مرتضی هزاوئی - دانشیارعلوم سیاسی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران.
سیده فاطمه حسینی - دانشجوی کارشناسی ارشد اندیشه سیاسی در اسلام دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران.

شناخت و فهم جایگاه مشارکت اجتماعی ـ سیاسی افراد در جامعه اسلامی، یکی از حوزه‌های مطالعاتی مهم در بررسی اندیشه سیاسی در اسلام به شمار می‌رود. این شناخت عمدتاً از آنجایی اهمیت می‌یابد، که گفتمان علمی و سیاسی لیبرالیستی غرب، همواره بر تقابل اسلام و مردم‌سالاری و مشارکت سیاسی به عنوان یکی از نمودهای حاکمیت مردم تأکید می‌کند. بدین ترتیب، پرسش اصلی این مقاله آن است که که آیا فرهنگ سیاسی اسلام و به ویژه فقه سیاسی، تمهیدکننده زمینه‌های تصمیم برای انجام عمل و رفتار سیاسی است یا خود، مانعی در این راستا محسوب می‌گردد؟ و آیا جهت‌گیری فقه سیاسی نسبت به افراد، حالت مشارکت‌جویانه راپیشنهاد می‌دهد یا اهتمام بدان نشان نمی‌دهد؟ یافته‌های این نوشتار نشان می‌دهد که بر خلاف تصوری که مدعی است، اسلام و به ویژه مبانی فقهی آن، سازوکارهای جلب مشارکت اجتماعی ـ سیاسی افراد جامعه را فراهم نمی‌کند و حتی خود به مثابه مانعی در برابر آن قد عَلَم می‌کند، مبانی عمده فقهی در اسلام، بر پیش‌بینی مکانیسم‌های لازم در این خصوص برای جلب و جذب منطقی مشارکت آنان دلالت دارد. این مبانی هر یک به نحوی مستقیم یا غیرمستقیم راه را برای ظهور و بروز اَشکال مختلفی از مشارکت اجتماعی ـ سیاسی هموار می‌کند. به این ترتیب این مقاله بر آن است که تا ضمن تأکید بر نسبت نظری ـ فکری حق و تکلیف، نشان دهد که مشارکت سیاسی ـ اجتماعی مردم در منطق فکری ـ فقهی اسلام، نه تنها یک حق است، بلکه یک تکلیف نیز به شمار می‌رود. 

مشارکت سیاسی, فقه سیاسی, نظام سیاسی, حق, تکلیف, بیعت