سوسن جبری - استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه رازی کرمانشاه

وجود هشت نظیره و پنج ترجمه از حُسن و دل، به زبان­های مختلف از جمله انگلیسی و آلمانی، نشان دهندة توجه دیگر ملل به این منظومة عاشقانة صوفیانه فارسی و اهمیت آن است. پژوهشگران بسیاری به دنبال یافتن سرچشمه­های تأثیرگذار بر خلق این اثر بوده­اند و منابعی را نیز برشمرده‌اند، اما تا کنون به تقلید سیبک نیشابوری از منظومة خسرو و شیرین نظامی؛ یعنی مهم­ترین سرچشمة این اثر پی نبرده­اند. پنهان ماندن شباهت­های این دو منظومه، به سبب درآمیختن خلّاقانه قصة­ رمزی صوفیانه، افسانة عامیانه و داستان­ عاشقانه، با تغییر نام شخصیت­های داستانی به مفاهیم انتزاعی است که در متن «حُسن و دل»، دولایة معنای اولیه و معنای تأویلی را پدید آورده است. حاصل این آمیزش، آفرینش خوانشی صوفیانه و تأویلی از خسرو و شیرین به نام حُسن و دل گردیده که در سطح معنای اولیة خود، داستانی عاشقانه است و شباهت­های بسیاری با «خسرو و شیرین» نظامی دارد. در سطح تأویلی نیز منظومه­ای عرفانی است که شرح سلوک و دستیابی به معرفت و جاودانگی را روایت می­کند. موضوع این پژوهش بررسی شباهت­های خسرو و شیرین و «حُسن و دل» با مقایسه متن دو منظومه به شیوة متن پژوهی است. یافته­ها نشان می­دهند که عشق دو دلداه موضوع مشترک دو منظومه است. ساختار و فصل­بندی دو منظومه شباهت­های بسیاری دارند. در طرح دو منظومه علل و انگیزه­های مشابه در رخداد حوادث دیده می­شود. همچنین بیش از نیمی از شخصیت­های دو منظومه، نظیر هم و دارای ویژگی­های شخصیتی مشترک هستند. حوادث مشابه در دو منظومه، بسیار چشمگیراست. بسیاری از مکان­ها نیز نظیر یکدیگرند. در محتوی گفتگوها هم، شباهت­های بسیاری دیده می­شود. یافته­های این پژوهش نشان می­دهد، مهم­ترین سرچشمة حسن و دل خسرو و شیرین است و سیبک نیشابوری، در سرودن داستان عاشقانه از جملة مقلدان نظامی به شمار می­رود.

داستان عاشقانه, حُسن و دل, خسرو و شیرین, نظامی, سیبک نیشابوری, خوانش صوفیانه