محسن ذوالفقاری - استاد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه اراک، ایران
سکینه قنبریان شیاده - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه اراک، ایران

نشانه‌شناسی لایه‌ای با زیرساخت نشانه، لانگ، پارول، رمزگان، بافت و... در پی خوانشی دقیق از متن است. نشانه در این رویکرد در تعامل گفتمانی به متن تبدیل می‌شود. درواقع این فرایند نتیجة خوانش بافتاری نشانه‌ها در قالب رمزگان است که به لایه‌های متنی تبدیل می‌شود. البته خوانش بینامتنیتی و بیناگفتمانی مخاطب، به این لایه‌ها جهت می‌دهد. منظومة خسرو و شیرین توانایی چنین خوانشی را دارد؛ بنابراین در این پژوهش به نشانه‌هایی مانند آب، شیر، خون، درخت، سنگ، خورشید و... در جایگاه کنشگران اصلی روایت، گرداگرد سه شخصیت فرهاد و خسرو و شیرین، توجه شد؛ به‌گونه‌ای‌که خوانش پدیدارشناختی، این نشانه‌ها را همگام با هر شخصیتی در فرایند معنایی، متناسب با دلالت‌های ضمنی دید. روش توصیفی ـ تحلیلی لایه‌های نشانه‌ای نشان داد شاعر چگونه از شگرد اقتصاد داستانی در قالب نشانه‌ها برای افزونی ساختار معنایی ـ محتوایی اثر استفاده کرده است؛ به‌طوری‌که با وجود نگرش ساختارگرایی برخی تحلیل‌گران، این پژوهش به سبب در نظرگرفتن پیرنگ برای همة نشانه‌ها در رمزگان‌های مختلف خوانشی، به افزونی معنایی داستان انجامید؛ برای مثال وقتی کنشگران همنشین شیرین، مانند آب و شیر و خون، برپایة عمل فراروی نشانه‌ها در رمزگان‌های مختلف عرفان و اسطوره و روانشناسی و... قرار می‌گیرند، پایان کار شیرین، در جایگاه دلالت‌های ضمنی متفاوتی قرار می‌گیرد؛ مانند فنای عارفانه و یا مرگ زودهنگامی که مجازات اوست.

نظامی, خسرو و شیرین, نشانه‌شناسی لایه‌ای, پدیدارشناسی, رمزگان