راضیه به آبادی - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران
عباس نیکبخت - استادیار زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران
مریم شعبانزاده - دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران

تذکره‌های فارسی از منابع اصلی تاریخ ادبیات است. نهضت تذکره‌نویسی فارسی در دورة قاجار و در آستانة مشروطه شتاب بیشتری گرفت؛ درون‌مایة انتقاد مانند انواع دیگر نثر به جریان تذکره‌نویسی این دوره وارد شد و در شکل تذکره‌های نقیضه‌ای و طنز نمود یافت. نظیره‌هایی نیز برای این آثار انتقادی ـ مطایبه‌ای نوشته شد. یکی از مقلدین این رویکرد جدید، محمدکاظم تبریزی ملقب به اسرارعلی‌شاه است. او به تقلید از یخچالیة مذهب و با انتقاد از سطحی‌نگری و بی‌تدبیری عوام، گزینشی از یادداشت‌های خود را فراهم کرد و آن را با قلم هجو و مزاح و حکایات عجیب و افسانه‌های غریب آراست. او این اثر را بهجه‌الشعرا و رموز نجبا نامید. نویسنده این تذکره‌ را از اشعار سست و بی‌ارزش و هجوی و لفاظی را گرد آورد و بی‌قید‌و‌شرط این اشعار و سرایندگان آنها را ستود؛ البته نویسنده در نوشتن این اثر انگیزه‌ای ویژه داشت که از نظر پژوهشگران به دور مانده است! آشکار‌نشدن هدف این نوشتار، مخالفت‌ها و داوری‌هایی را نسبت به این اثر و نویسندة آن درپی داشته است. در این پژوهش، تذکرة بهجه‌الشعرای اسرارعلی‌شاه و انگیزة نوشتن آن بررسی می‌شود؛ همچنین با معرفی تذکرة حدیقه‌الشعرای اسرار و بررسیارتباط آن با بهجه‌الشعرا، هدف نگارش بهجه‌الشعرا، یعنی رویکرد انتقادی و مطایبه‌ای آن روشن‌تر می‌شود.

تذکره‌نویسی قاجار, بهجه‌الشعرا, حدیقه‌الشعرا, اسرارعلی‌شاه