محبوبه شمشیرگرها - استادیار گروه پژوهش های ایران شناسی و اسلام شناسی، سازمان اسناد و کتابخانه ملی، تهران، ایران

مصحف ارزنده، یکی از قرآن‌های ترجمه‌شده و مشتمل بر نیمی از قرآن است که به‌تازگی با شمارة ۳۹۷۹۵ به مجموعه‌نسخه‌های خطی در کتابخانة ملی افزوده شده است. در این نوشتار، اثر نامبرده ازنظر ویژگی‌های نسخه‌شناختی و رسم‌الخطی و زبانی بررسی و تحلیل می‌شود. با توجه به اهمیت هنری اثر، از این نسخه می‌توان در شمارِ آثار ارزشمند و ممتاز یاد کرد؛ ازجمله ویژگی‌های این نسخه خطِ نَسخِ زیبای کاتب، کاربردهای زبانیِ کهن و شیوة رسم‌الخط فارسی قدیم در متن ترجمه و به‌طور خاص حرکت‌گذاری گسترده در آن است. تاریخ قطعی و محل کتابت، نام و نشان دقیق مترجِم، کاتب و سفارش‌دهندة نسخه معلوم نیست. تحلیل ویژگی‌های رسم‌الخطی و زبانی این متن در مقایسه با برخی از آثار دورة نخست زبان فارسی به‌ویژه ترجمه و تفسیرهای قرآن پیش از سدة هفتم ـ ضمنِ بهره‌مندی از دستاوردهای پیشینِ پژوهشگران و متن‌شناسان این دوره ـ بیان‌کنندۀ شباهت آن به آثار نامبرده است؛ با این حال، ویژگی‌های نسخه‌شناختی اثر به‌ویژه پختگی خط و برخی آراستگی‌های آن همراه با شماری از کاربردهای زبانی و ضبط‌های متأخر ـ بدون در نظر داشتن تفاوت‌های حوزة جغرافیایی و نیز سلیقه و ویژگی‌های فردیِ مترجم و یا کاتب ـ این ترجمه را تاحدی از آثار مشابه خود در سده‌های پنجم و ششم دور کرده است و قضاوت دربارة تاریخ آن را به قرن هفتم می‌رساند. این بررسی‌ها احتمال کتابت نسخه را در سال ۶۵۴ تقویت می‌کند که البته به‌سختی می‌توان این رقم را از کتیبة ترقیمه حدس زد. تعلق این اثر به گونه‌های زبانیِ هروی و سیستانی و مرکزی ناممکن نیست و احتمال نسبت‌دادن خاستگاه شکل‌گیری آن به خراسان و یکی از حوزه‌های شمال یا شمال شرق بیشتر است.

قرآن, ترجمه‌های قرآن, ادبیات فارسی, کتاب‌های خطی, متون کهن فارسی, کتابخانة ملی, تاریخ زبان فارسی