فروغ فرجام - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
علی اصغر میرباقری فرد - استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
سیده مریم روضاتیان - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

می‌توان گفت نوع مخاطبانِ یک اثر و بستری که نوشته در آن نشو و نما می‌یابد، تعیین‌کننده و پردازشگرِ محتوایی نو و دگرگونه از مفهومی واحد است و در متنی که به اقتضای حال خوانندگان پدید می‌آید، تأثیر خود را نشان می‌دهد. این مقاله با چنین رویکردی به عوارف‌المعارف و دو ترجمة آن از ابومنصور اسماعیل اصفهانی و عبدالرحمن بزغش شیرازی پرداخته است. پژوهشگران در این مقاله می‌کوشند چهار منظر جهان‌بینی مترجمان، ظهور خلاقیّت‌های آنان، تأثیر پسند و ذوق شخصی در پردازش ترجمه و تأثیر زیست‌بوم این دو مترجم را در جایگاه معیار سنجش برگزینند. از تطبیق رویکرد کلی دو مترجم چنین نتیجه گرفته می‌شود که در ترجمة عوارف از ابومنصور توجه‌داشتن به خوانندگان، موجب گرایش او به اختصار و نیز هنرنمایی‌های لفظی و آراستگی کلام شده است؛ اما عبدالرحمن در معارف‌العوارف نسبت‌به دخل و تصرّف در متن، کاملاً خوددارانه رفتار می‌کند و ترجمه‌ای دقیق و لفظ‌به‌لفظ ارائه می‌دهد. به نظر می‌رسد دخل و تصرّف‌های ابومنصور در شماری از جمله‌ها به دگردیسی اندیشه‌های سهروردی انجامیده است؛ به‌گونه‌ای‌ که او گاهی محوریّت کلام را در دست می‌گیرد و نظریه‌های خود را جانشین متن و اندیشه‌های سهروردی قرار می‌دهد. این در حالی است که عبدالرحمن می‌کوشد تاحد ممکن تحریفی در اندیشه‌های سهروردی پدید نیاید. به نظر می‌رسد فضای غمبار اصفهان در زمان استیلای مغول، چندان اجازة ظهور ترجمه‌ای دقیق و تخصّصی را به ابومنصور نمی‌داده است؛ به‌طوری که مطالب عوارف را در حدّ یک‌سوم تقلیل می‌دهد. ازسوی دیگر محیط به‌نسبت امن و آرامِ فارس پذیرای مفاهیمِ سهروردی در لایه‌هایی دقیق‌تر بوده و به عبدالرحمن مجال می‌داده است که تک‌تک عبارات عوارف را به شکلی عالمانه ترجمه کند.

ترجمة عوارف‌المعارف, معارف‌العوارف, بستر فرهنگی مترجم