مهشید گوهری کاخکی - دانشجوی گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران
محمدجعفر یاحقی - استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی، مشهد، ایران

در این پژوهش به تصویر ترسیم‌شده از اسماعیلیان الموت و رهبران ایشان در سه منظومۀ تاریخی مهم دورۀ ایلخانی، یعنی تاریخ منظوم کاشانی، ظفرنامۀ مستوفی و شهنشاه‌نامۀ تبریزی پرداخته می‌شود و همچنین انگیزه‌های مغولان برای نابودی نزاریان ایران بررسی خواهد شد؛ افزون‌بر آن، مقایسه‌ای نیز با تاریخ جهانگشای جوینی، جامع‌التواریخ و تاریخ گزیده به عمل آمد تا نگرش کلی هر شاعر نسبت‌به این حادثۀ تاریخی و علل دیدگاه‌های متفاوت و اختلاف‌نظر میان آنها بهتر مشخص شود. به نظر می‌رسد سه رویکرد متفاوت در این آثار وجود دارد: در ظفرنامه از پیشوایان اسماعیلی و پیروان آنها تصویری بسیار نکوهیده ارائه شده ‌است و مستوفی نسبت‌به آنها نگاهی متعصبانه و بدبینانه دارد. این تصویر منفی و ضددینی از حسن صباح و جانشینان او، به نگاه و بیان جوینی بسیار نزدیک است؛ این در حالی است که در تاریخ گزیده که مستوفی آن را پنج سال پیش از ظفرنامه به پایان رسانده ‌است، چنین نگاه سخت‌گیرانه‌ای دیده نمی‌شود. کاشانی همانند خواجه رشیدالدین نگرش معقول‌تر و متعادل‌تری نسبت‌به اسماعیلیان دارد و صفات منفی کمتری به آنها نسبت داده ‌است که معمولاً رنگ دینی ندارد. در شهنشاه‌نامه به‌ندرتاز اسماعیلیان به بدی یاد می‌شود و هیچ‌گاه از صفات و کلماتی که بار معنایی دینی دارد، دربارة آنها استفاده نشده ‌است. تبریزی بارها خورشاه، آخرین رهبر اسماعیلی را ستوده و از نابودی اسماعیلیان ابراز تأسف کرده ‌است. شاید دلیل این رویکرد در شهنشاه‌نامه این باشد که تبریزی جنبش اسماعیلیان را قیامی ایرانی با آرمان‌های ملی می‌دانسته و روحیۀ ایران‌دوستی او در تفسیر این حادثۀ تاریخی مؤثر بوده ‌است.

تاریخ منظوم کاشانی, ظفرنامۀ مستوفی, شهنشاه‌نامۀ تبریزی, اسماعیلیان ایران, حسن صباح, خورشاه, هولاکوخان