مرضیه برزوئیان - دکتری پژوهش هنر، دانشکده هنر، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.
محمدرضا خاکی - دانشیار کارگردانی و بازیگری، دانشکده هنر، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

نمایش آیینی تعزیه، فراورده مقطعی خاص از تاریخ سیاسی اجتماعی کشور ایران است. اگرچه که شکل نهایی تعزیه در دوره حاکمیت قاجار، رخ نمود، اما زمینه­های شکل­گیری عناصر و ملزومات آن را در دوره صفویه می­توان جستجو کرد. مقطعی که برای اولین بار، ایران به آستانه مقیاس­های اجتماعی کشوری، از قبیل حکومت سیاسی متمرکز، مناسبات شهرنشینی و یکپارچگی ایدئولوژیک و نظامی، نزدیک می­شود. جامعه­شناسی ساختارگرای هنر، از آنجا که شکل­گیری اشکال هنری را حلقه­ای از زنجیره به هم پیوسته کارکردهای اجتماعی تلقی می­کند، اجازه این تعبیر را می­دهد که این تحولات اجتماعی، در شکل­گیری ساختاری و مضمونی تعزیه، دخالت مستقیم داشته­اند. بنابراین هریک از طرحواره های ایدئولوژیک انعکاس یافته در تعزیه، می تواند بخشی از واقعیت­های جامعه شناختی ایران را تبیین کند. در میان این عناصر،" شکوه از دست ظالم و اظهار مظلومیت" به عنوان یکی از بازتاب های مهم روانشناسی فرهنگی ایران، در متون تعزیه، به چشم می­خورد.­ پرسش پژوهش حاضر این است که آیا زیرساخت­های اجتماعی شهری در ایران، به عنوان زمینه مولد تعزیه، در تجلی درون­مایه "مظلومیت قهرمان" در متون تعزیه موثر بوده­اند؟ رویکرد این تحقیق، توصیفی- تحلیلی و نتیجه اولیه مبین این است که تمرکز حاکمیت سیاسی و مذهبی و نظام هرمی قدرت در ایران، مولد روحیه مظلومیت و میل به ظاهر شدن در مقام قربانی است؛ این منش فرهنگی تعمیم یافته، در نمایش تعزیه به صورت بیان ترحم نسبت به قهرمان مظلوم، نفرت از دشمن ظالم، و شکایتمندی از چرخه ی تقدیر ، متجلی می­شود.

تعزیه, جامعهشناسی هنر, درونمایه مظلومیت, ساختار شهری در ایران