محمدرضا ایروانی - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه خوارزمی تهران، ایران
غلامعلی فلاح - استاد گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه خوارزمی تهران، ایران
حبیب الله عباسی - استاد گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه خوارزمی تهران، ایران
حمید عبدالهیان - دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه خوارزمی تهران، ایران

ساختار ساختارها در دیوان ناصرخسرو بر وجه غالب «خردگرایی» استوار است و تمام مایگانها و ساختارهای کوچک و بزرگ در اشعار ناصرخسرو حول آن سامانمند میشوند یا از طریق تقابل با یکدیگر آن را تقویت میکنند و کارکرد اثبات مدعای شاعر حول محور یقین (و نه حدس و ظن) میگردد. ساختار اندیشهای دیوان ناصرخسرو (در ساحت سیاسی، مذهبی و ...) بر مبنای تقابل و تضاد با دستگاه حاکمه خلفای عباسی و سلجوقیان بنا نهاده شده است و شاعر همیشه «خرد» را معیار قضاوت خود برای محاجه و غلبه بر مخالفان قرار میدهد و حتی اعتقادات اسماعیلی خود را با رویکردی خردگرایانه مطرح و اثبات میکند. «تمسک به دین (خاصه مذهب اسماعیلیه) حول محور خرد برای نجات از دنیا» درونمایه اصلی دیوان ناصرخسروست و خوشههای تصویری مرتبط با آن بیشتر تصاویر کانونی دیوان را تشکیل میدهد. بوطیقای هنری او بر محاکات استوار و جهان و قوانین آن در دیوان، ثابت و عقلپسند است. بسامد بسیار زیاد واژگان مرتبط با موتیف «خرد»، ساختار نحو استدلالی، استفاده متعادل از صور خیال، وجود مناظرهها و ... از مولفههای وجه غالب «خردگرایی» در ساختار ساختارهای دیوان است و سبب تفوق قطب مجازی زبان بر قطب استعاری و زبان روشن، تکمعنا و صریح اشعارش شده است. نتیجه نهایی اینکه عناصر، مایگانها و ساختارهای گوناگون دیوان ناصرخسرو تابعی است از ساختار ساختارهای عصرش. این پژوهش از نظر هدف، اکتشافی است و بر اساس آرا و رویکردهای ساختارگرایان و فرمالیستها انجام شده است.

ساختار, ساختار ساختارها, وجه غالب, دیوان ناصرخسرو