میترا آزاد - استادیار گروه مرمت، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران
مهدی سلطانی محمدی - دانش آموخته کارشناسی ارشد دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهیدبهشتی
خاطره طالبی - دانش آموخته کارشناسیارشد،دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی

ساباط از عناصر معمارانه فضاهای شهری ایران است که هنوز در گذرهای بسیاری از شهرهای تاریخی مانند نایین یافت میشود. بررسی مطالعات موجود در تحلیل مفهوم و ساختار ساباط نشان می­دهد که از یک سو، عمده این مطالعات و نتایج آنها توصیفی بوده و از سوی دیگر، بر پایه­های روش شناختی روشنی، استوار نیستند. پژوهش حاضر  بر این نکته تکیه دارد که از طریق مورد کاوی ساباط در بافت تاریخی نایین، مبتنی بر تحلیلهای کیفی و کمی، می­توان به ابعاد جدید از ماهیت ساباط دست پیدا کرد. در این پژوهش از روشهای تفسیری-تاریخی، توصیفی-تحلیلی، تحلیل محتوا و مورد پژوهی استفاده شده است.  این مطالعات به کمک اسناد تاریخی، مشاهدات میدانی، مصاحبه مبتنی بر تاریخ شفاهی ساباطها و محلات قرارگرفته در آنها، امکان مدلی ویژه جهت تحلیل ساباطهای بافت تاریخی نایین در قالب مولفه­های کمی وکیفی را فراهم آورده است. مولفه­های کمی و کیفی در کنار هم واقعیتها را می­سازند، اما در این پژوهش به دلیل بررسی دقیق­تر و همچنین اهمیت و کمبود مطالعات در زمینه  شناخت کالبدی ساباطها، این دو بعد به صورت جداگانه در محله­های بافت تاریخی نایین مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج حاصل از بررسی این مولفه­ها در بخش کیفی مشخص می­سازد که با ساخت ساباط و خلق فضای بیشتر به کاربردی نمودن سطح بالای گذر بوده  می­انجامد که این  فضای ایجاد شده توسط ساباط محدود به دو بدنه گذر و در نتیجه متعلق به دو  ملکی است که در دو سوی گذر استقرار یافته­اند. با ساخت و استفاده از ساباط   کارکردهای ثانویه، اجتماعی، اقلیمی و دفاعی بدان مترتب می­گردد و از یک عنصر صرفا پوشاننده گذرها به عنصری چند عملکردی تبدیل می­شود. یافته­های پژوهش در بعد مولفه­های کمی  نشان می­دهد ترکیب حجمی ساباط در تراز بالای گذر  بسته به نوع کاربری مد نظر، عرض گذر و ارتفاع بدنه­ها به صورت باز (با کاربری پل میان خانه‎های مجاور ساباط، تعریف ورودی)، بسته (یک یا چند اتاق) با تعبیه بازشو در نما و نیمه باز با قرار گرفتن ایوان در جلو فضای بسته ساباط، طراحی شده است. همچنین ساباطهایی که کشیدگی شرقی- غربی(ده ساباط) دارند، سایهاندازی بیشتری نسبت به  ساباطهای شمالی-جنوبی(پنج ساباط) دارند.

گذر, ساباط, تحلیل کیفی, تحلیل کمی, بافت تاریخی نایین