حمید سعیدی جوادی - استادیار گروه علوم سیاسی ، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایران
علی زارعی - دانشجوی دکتری علوم سیاسی (مسائل ایران)، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد، ایرا ن

حکومت سلجوقی در قرن پنجم هجری بعد از نبرد با غزنویان و شکست آنها در ایران شکل گرفت. آنان توانستند از نظر جغرافیایی بیشترین قلمرو را در تاریخ ایران بعد از اسلام برای خود رقم زنند. این دولت پس از گذشت حدود پنج قرن از انقراض حکومت ساسانی و از بین رفتن وحدت سیاسی و تشکیل حکومت های کوچک محلی، توانست حکومت نیمه متمرکزی را در کشور ایجاد کرده و درفراسوی مرزهای ایران نیز قدرت و سلطه خویش را گسترش و امپراتوری بزرگی را به وجو د آورند. مراکز علمی به جهت آن که زمینه رشد علم و تربیت دانشمندان را فراهم می آورند ، همواره از جایگاه والایی برخوردار بوده اند و یکی از دستاوردهای مهم فرهنگ و تمدن محسوب می شوند. در قرن پنجم با رشد و گسترش مدارس به همت پادشاهان و وزرای سلجوقی، پویایی علم و دانش را شاهد هستیم.مدرسه های علمی مشهور به نظامیه بر اساس اندیشه سیاسی و مذهبی خاص خواجه نظام الملک با رویکرد تعلیم و تربیت افراد و برای مناظره با دیگر رقبای صاحب نفوذ همچون حنفیان، حنبلیان و اسماعیلیه شکل گرفت. از شهرهای مهم و تاثیرگذار خراسان، نیشابور است که خواجه نظام الملک به علت آبادانی و عظمت آن و نیز علم پروری مردم آن در این شهر مدرسه ای تاسیس نمود. تاسیس این نظامیه ها به خصوص نظامیه نیشابور یکی از رویدادهای مهم علمی و مذهبی در تاریخ اسلام به شمار می رود. این مراکز که تاسیس آنها تا حدود زیادی ناشی از مقتضیات و تحولات سیاسی و اجتماعی آن دوران بود ، موجب منشا تاثیرات و تحولات در شئون مختلف جامعه اسلامی گردید. در این مقاله پرسش اصلی این است که نظامیه نیشابور به عنوان یکی از مراکز علمی شافعیان در عصر سلجوقیان چه نقش و تاثیری در تحولات سیاسی و اجتماعی ایران این دوره داشته است؟ در پاسخ به این پرسش، فرضیه مقاله این است که با ظهور سلجوقیان در عرصه سیاسی ایران و حمایت از مذهب تسنن و شافعی، تاسیس نظامیه توانست پیشرفت قابل توجهی در دانش مذهبی ، گسترش در جهان اسلام ، پیوند میان نهاد حکومتی و مذهبی، مقابله با نفوذ اسماعیلیه، رسمیت بخشیدن به مذهب شافعی، تقویت نقش و جایگاه خلیفه عباسی و پرورش دینی و سیاسی و کادرسازی برای دستگاه حاکمه از طریق نظامیه برقرار کند.

نیشابور، سلجوقیان، شافعیان، مدارس و مراکز علمی، نظامیه