روش مدلیابی مفاهیم و سازههای روانشناختی از متون اسلامی (قرآن و حدیث)

برای دستیابی به پیشرفت علمی در علوم انسانی اسلامی، ازجمله روانشناسی اسلامی، نیاز به بنیاننهادن و توسعه روشهای پژوهش در این حوزه است. با طراحی روشهای ساختیافته و نظاممند، با اتکا به شیوههای اجتهادی و فهم متون اسلامی و حاکمکردن نگرش سیستمی و ساختاری میتوان در تحلیل مسائل پیچیده انسانی و کشف واقعیتهای روانشناختی بسیار موثر عمل کرد و زمینه نظریهپردازی را با توجه به منابع وحیانی اسلامی فراهم کرد. این امر نیازمند گامبرداشتن در حوزه پژوهشهای پیشرفته مدلیابی و تبیین سازوکار روابط میان سازهها در یک شبکه منسجم سازوارهای است. برای انجام این پژوهش که از نوع «بنیادی» و «توسعهای» است و به لحاظ راهبردی از نوع «توصیفیـتحلیلی» است، به مقتضای هر مرحله از گردآوری و پردازش اطلاعات از «روش اسنادی» و «روش تحلیل محتوای کیفی» بهره گرفته شد. برای رسیدن به اهداف این پژوهش، با بهرهمندی از روشها و تکنیکهای بروندینی (مانند روشهای معناشناختی و چندمتغیری)، کوشیدیم مبتنیبر مبانی روششناختی پارادایمی و براساس پارادایم اجتهادی و بهرهمندی از روشهای دروندینی و با بهکارگیری تمام ظرفیتهای روشهای اجتهادی، اعم از اصول فقه و استنباط و روشهای فهم متن (تفسیری و حدیثی)، برای فهم گزارههای اسلامی به طراحی روش مدلیابی مفاهیم و سازههای روانشناختی از آنها بپردازیم. در نتیجه این پژوهش، به «روش مدلیابی اسلامیـروانشناختی» که دارای فرایند نظاممند متشکل از مراحل چهارگانه مفهومپردازی، صورتبندی، اعتبارسنجی و تبیین و تفسیر مدل است دست یافتیم که خود دربردارنده شش گام مسئلهشناسی و فرضیهپردازی، فهمپژوهی و استخراج مفاهیم از متون اسلامی، بسط مفهومی مدل، طراحی و ساخت مدل مفهومی، اعتباریابی و تبیین و تفسیر نتایج مدلیابی است. اجرای موفق این روش در یک نمونه و در عالیترین سطح مدلیابی پیچیده، یعنی از نوع «مدل میانجی تعدیلشده»، نشانگر کارایی آن بود. از دستاوردهای دیگر این پژوهش تنقیح و بهبود «روش فهم روانشناختی متون اسلامی» و کاربست متناسب نرمافزار تحلیل کیفی اطلستی (ATLAS.ti) در افزایش دقت و قوت روش کنونی است. درنتیجه، این روش میتواند بر نظاممندی، قابلیت داوری و اعتبار پژوهشهای علوم انسانی از متون اسلامی بیفزاید.

Keywords:

روش , مدلیابی , متون اسلامی , قرآن و حدیث , سازه روانشناختی , فهم متن , پارادایم اجتهادی.