مجتبی آراسته - استادیار بخش شهرسازی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران
احسان حیدرزاده - استادیار گروه شهرسازی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه خلیج فارس، بوشهر، ایران

بسیاری از پژوهشهای حوزه سلامت روان نشان میدهند حالت ذهنی انسان به میزان زیادی فاقد آگاهی است؛ به این معنا که انسانها بیشتر اوقات یا غرق در خاطرات گذشتهاند یا درباره آینده رویاپردازی میکنند و کمتر از حضور در زمان حال لذت میبرند. روانشناسان علوم محیطی با تلفیق چند مفهوم کلیدی ازجمله تاکید بر تجربه حضور، لذت از زندگی در زمان حال و نقشی که این موضوع در ارتقای سلامت روانی شهروندان دارد، مفهوم جدیدی را با عنوان «ذهنآگاهی» مطرح کردهاند. هدف اصلی پژوهش حاضر، تبیین معیارهایی است که از احساس و زبان شهروندان درباره تجربه، لذت حضور و ذهنآگاهی در محیطهای تفرجگاهی استخراج شده است. در راستای اهداف تعریفشده، از مراجعان به دو فضای تفرجگاهی طبیعی ایلگولی و عونبن علی تبریز نمونهگیری و مصاحبه هدفمند انجام و با تحلیل محتوای کیفی، کدهای لازم استخراج شد. این کدها در ادامه به ۶ مقوله اصلی (معیار) و ۱۸ زیرمقوله (زیرمعیار) تبدیل شدند. صحت مدل استخراجشده با تکنیک تحلیل عاملی تاییدی آزموده شد. در انتها با بهرهمندی از آرای خبرگان در حوزه شهرسازی و طراحی محیطی و استفاده از تکنیک تحلیل سلسلهمراتبی، معیارها و زیرمعیارهای مدل وزنبندی شد. نتایج این پژوهش نشان میدهد احساس آرامش در محیط طبیعی، موثرترین معیار بهمنظور القای حس ذهنآگاهی و تجربه لذتبخش از حضور در این فضاست؛ در حالی که معیارهای زیبایی طبیعت، صمیمیت، عظمت و شکوه، سرزندگی و درنهایت معنویت و امکان کشف محیط در رتبههای بعدی اهمیت قرار دارند. گفتنی است معیارها و زیرمعیارهای استخراجشده از مدل ذهنآگاهی در محیطهای طبیعی، گذشته از کاربرد برای ارزیابی کیفیت دیگر محیطهای طبیعی و مصنوع، به برنامهریزان، طراحان و مجریان مناظر طبیعی در ارتقای طرحهای پیشنهادی و اجرایی مناظر طبیعی کمک شایانی میکنند.

محیطهای طبیعی, تجربه حضور, ذهنآگاهی, تحلیل عاملی تاییدی, تبریز