سید محسن حسینی وردنجانی - دانشآموخته دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد

ختم­الغرایب یا تحفه­العراقین مثنوی مشهور خاقانی است که از دیرباز تاکنون مورد توجه پژوهشگران بوده است. سال­هاست، این پرسش در میان خاقانی­­پژوهان مطرح است که آیا این اثر سفرنامه است یا خیر؟ در پاسخ به­ این پرسش میان پژوهش­گران اختلاف نظر بنیادین وجود دارد و تاکنون در تصحیح­های متعدد این متن و پژوهش­های وابسته به آن، جواب دقیقی به آن داده نشده است. این جستار کوشیده است تا با روش کتابخانه­ای و تکیه بر شواهد درون­متنی آثار خاقانی به این ابهام پاسخ دقیق و روشنی بدهد. در این راستا،  تلاش شده است تا نخست دیدگاه­های عمده و متنوع پژوهشگران درباره  این موضوع بیان، بررسی و نقد شوند و سپس دیدگاه جدید این پژوهش ارائه شود که نشان می­دهد نباید به این اثر به­گونه تام نگریست؛ بلکه قسمت­هایی از این اثر قطعا سفرنامه است و قسمت­های دیگری از آن قطعا سفرنامه نیست. از آن جا که دست­یافتن به این نتیجه، وابسته به داشتن آگاهی درست از تعداد و زمان سفرهای حج خاقانی است، پیرو گفتار نخست به این مبحث نیز پرداخته شده است و در این زمینه هم، نخست دیدگاه­های رایج بیان، بررسی و نقد شده اند و سپس نظرگاه جدید این جستار ارائه شده است که نشان می­دهد، خلاف اقوال مشهور، خاقانی در طول زندگانی خویش حداقل سه حج انجام داده است.

خاقانی, ختمالغرایب, تحفهالعراقین, سفرنامه, سفرهای حج