محمد افشین وفایی - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران
علی غلامی - دانشآموخته دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران

اولین تجربه روزنامهنگاری ایرانی، تقلیدی تفننی از روزنامهنگاری غربی بود که از سوی دربار قاجار و با انتشار نخستین روزنامه دولتی در سال ۱۲۵۳ق آغاز شد. روزنامههای دولتی که حاوی مضامین بیاهمیتی چون وصف سیر و سیاحت شاه بود، به سبک منشیانه تحریر میشد و بهعنوان رسانهای برای قدرتنمایی و بیان شکوه و اقتدار نظام سلطنت به­چاپ­میرسید. زبان تکصدایی دربار تنها سیاسـتهای نظام سلطنت را تبلیغ و توجیه میکرد و طبعا مجالی برای مخالفان فراهم نمیساخت. شیوه منشیانه روزنامهنگاری دربار که پس از برپایی حکومت مشروطه و انتشار روزنامههای غیردولتی بهتدریج از رونق افتاد، تا سال ۱۳۲۶ق همچنان وجود داشت، اما پس از آن زوال یافت و جای خود را به شیوه روزنامهنگاری مردمی و متجدد داد. قصد ما در این مقاله نمایان ساختن چگونگی تبدیل گونه زبانی دربار قاجار به گفتمانی قدرت­گرا و نشان­دادن این است که چگونه زبان به منزله ابزاری برای توجیه قدرت به­کارمیرود. جستار حاضر برای دستیابی بدین منظور از دیدگاه تحلیل انتقادی گفتمان بهره میگیرد و با استفاده از رویکرد زبان­شناختی نقش­گرا، نقش عناصر زبانی و بلاغی گونه زبانی (language variety) درباری را در انتقال تاثیرگذار مفاهیم تحلیل میکند و ویژگیهای گفتمانی این گونه زبانی را از منظر مناسبات قدرت و ایدئولوژی برمیرسد. در این زمینه روزنامه دولت علیه بهعنوان نمونه بارز این نوع گونه اجتماعی زبان تحلیل میشود، آنگاه نتایج بهدستآمده با ذکر شواهد و ارجاعات به کل روزنامههای دربار قاجار تعمیم مییابد.

تحلیل انتقادی گفتمان, روزنامهنگاری دربار قاجار, گونه زبانی درباری, روزنامه دولت علیه