مصطفی موسوی - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران
سیاوش گودرزی - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران

هر سخن در بافتی برونمتنی پدیدار میشود که زبانشناسان نقشگرا به آن «بافت موقعیت» میگویند و در بلاغت اسلامی آن را «اقتضای حال» نامیدهاند. در نگاه نقشگرایان، کسانی که در کنش دوسویه سخنگفتن دخیلاند (گوینده و مخاطبان)، بخشی از بافت موقعیت هستند. مولف سخن خود را خطاب به مخاطب میگوید؛ حال هم میتواند با او گفت­وگو کند و او را نیز بهگونهای در کلام شرکت دهد، نظر خود را بگوید و نظر او را نیز جویا شود و هم میتواند بدون آنکه مشارکت مخاطب را در گفت­وگو برانگیزد، کاملا یکسویه مطالبی را بیان کند و سخن را به پایان برساند. در این مقاله این پرسش را طرح کردهایم که مولوی در کلام واعظانه خود چه تفاوتهای زبانیای در مقایسه با کلام غیرواعظانه خود بروز میدهد. همچنین تغییر بافت و مخاطب در وعظ و غیروعظ، چه تاثیری بر سطح تعامل مولوی با مخاطب و همچنین در بروز نگرش شخصی مولف در کلام دارد؟ به این منظور، مطابق نظریه نقشگرای هلیدی، به بررسی عوامل موثر در شکلگیری فرانقش بینالافرادی دو متن از مولوی (فیهمافیه واعظانه و مکتوبات غیرواعظانه) پرداخته و کاربرد فاعلها، کارکردهای تعاملی سخن و عناصر جهتی کلام را بررسی کردهایم.

فیهمافیه, مکتوبات, مولوی, فرانقش بینالافرادی, گفت وگو, مخاطب