نرگس گنجی - استادیار دانشگاه اصفهان
فاطمه اشراقی - دانشجوی دکتری در رشته زبان و ادبیات عربی دانشگاه اصفهان

غلبه تقلید بر نوآوری یکی از ویژگی­های بارز شعر عربی پس از سقوط حکومت عباسیان است؛ اما در عین حال وام­گیری ادبی آگاهانه و آمیخته با خوش ذوقی و ظرافت، تداعیات و تاثیرات مناسبی برای مخاطبان دارد. در اصطلاح علم بدیع، اگر شاعری مصراع، بیت یا ابیاتی از سروده­های دیگران را به شیوه تمثل و استشهاد، به وام گیرد و با همان وزن و قافیه در میان اشعار خود بگنجاند و یا به تناسب مقصود، آن را اندکی تغییر دهد، صنعتی مقبول به کار بسته که آن را تضمین گویند. یکی از شاعران مشهور و توانای این دوره صفی­الدین حلی (۶۷۷-۷۵۰ هـ) است که توجه ویژه­ای به شاعران نامآور عرب در دوره­های پیشین و فرا­خوانی و باز­آفرینی اشعار آنان داشته و از همین رو بارها به تضمین اشعارشان پرداخته است. این پژوهش با تامل در دیوان حلی – از یک سو – و مراجعه به دیوان شعرای متقدم – از سوی دیگر – ضمن باز­شناسی موارد فراوانی از انواع تضمین و کاربرد آن در دیوان این شاعر، به معرفی منابع اصلی (با ذکر ابیات و عبارات شاعران پیشین) در دوره­های متوالی تاریخ می­پردازد تا افزون بر بیان گونه­های تضمین و کارکردهای آن در شعر صفی­الدین حلی، شیوه بهره­گیری هنرمندانه این شاعر از صنعت تضمین را روشن سازد.

صفی الدین حلی, تضمین مصرح, تضمین مبهم