محمد ابراهیم زارعی - دانشیار گروه باستانشناسی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه بوعلی سینا همدان
خدیجه شریف کاظمی - دانشجوی دکترای باستانشناسی، دانشگاه بوعلی سینا همدان

معماران همواره مساجد را بهعنوان یکی از عناصر مهم معماری بناهای شهری با طرحها و شیوههای مختلف و درنظرگرفتن اقلیم، بنا میکردند. ناحیهی طبس واقع در جنوب استان خراسان جنوبی همواره نقش مهمی در تاریخ، هنر و فرهنگ ایران بهویژه در دوران اسلامی داشته است. این مهم را میتوان از وجود آثار فراوان و ارزشمند بهجایمانده از معماری این ناحیه دریافت. در طی بررسی باستانشناسی که در ۱۳۹۴ در بخش دستگردان طبس صورت گرفت، دو مسجد دستگردان و هودر در این منطقه شناسایی شد که از لحاظ ساختار و کارکرد، تاکنون مورد واکاوی و پژوهش قرار نگرفتهاند. بنای مسجد کهنه دستگردان دارای طرح و نقشه هندسی منحصربهفردی است که با مساجد دو ایوانی خراسان در دوران میانی اسلامی قابلمقایسه است. ازآنجاییکه این مسجد موردمطالعه و واکاوی باستانشناسانه قرار نگرفته، پژوهش کنونی اهمیت ویژهای مییابد. روش بهکاررفته در این پژوهش، از نوع بنیادین و روش، توصیفی- تحلیلی است. جمعآوری یافتهها مبتنی بر بررسیهای میدانی و مطالعهی منابع کتابخانهای از طریق مشاهده و با استفاده از کروکی و تهیه نقشه است. در راستای انجام این پژوهش سعی شده است، با تعیین ماهیت بنای مذکور و مقایسه از طریق دیگر مساجد، موقعیت بافت فرهنگی و تاریخی بنای موردنظر بررسی شود. نتایج بیانگر این مطلب است که با توجه به ساختار بنای مسجد کهنه دستگردان و بافتی که در آن شکل گرفته است، تاریخ ساخت آن به دوران میانی اسلامی، بهویژه دورهی ایلخانی بازمیگردد. 

مسجد کهنه, معماری اسلامی, دستگردان طبس, مساجد دو ایوانی, دورهی ایلخانی