اکبر مرزی - دانشجوی کارشناسی ارشد جنگلداری، دانشکده علوم جنگل، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، گرگان، ایران
آیدین پارساخو - گروه جنگلداری، دانشکده علوم جنگل، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، گرگان، ایران
محسن مصطفی - استادیار بخش منابع طبیعی، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی مازندران، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، ساری، ایران

سابقه و هدف: امروزه فراوانی مسیرهای چوبکشی رها شده در واحدهای جنگلداری شمال کشور به ویژه در دوران تنفس، ضرورت بررسی دقیق و همه جانبه این مسیرها را ایجاب میکند. این مسیرها پس از عملیات حمل و نقل اولیه (بهویژه سالهای نخست) بدون پوشش بوده و همین امر موجب فرسایش و خسارت به خاک و عرصه جنگل میگردد. هدف از اجرای این تحقیق شناسایی بهترین تیمار حفاظتی برای مقابله با فرسایش آبی خاک مسیرهای چوبکشی بود. مواد و روشها: ابتدا مسیر چوبکشی به طول حداقل ۵۰۰ متر در طرح جنگلداری دکتر بهرامنیا انتخاب و مسیرها از نظر شیب طولی به دو طبقه ۴۰-۲۰ درصد و بزرگتر از ۴۰ درصد تقسیم شدند. در هر طبقه شیب، قطعهای از مسیر به طول ۱۲۶ متر مشخص گردیده و تیمارهای شیار و پشته، شیارقلوه سنگ و شیار مازاد مقطوعات هر یک به طول ۱۴ متر در فواصل ۵ متر از یکدیگر پیاده شد. در انتهای هر تیمار یک بند لاستیکی جهت هدایت رواناب و رسوب به داخل ظروف نمونهبرداری نصب شد. نمونهبرداری در طول چهار ماه (پاییز و زمستان ۹۸) پس از هر بار بارندگی در منطقه به اجرا در آمد. اطلاعات شدت - مدت بارندگی با نصب بارانسنج در محل مشخص گردید، سپس وزن خشک نمونههای رسوب در آزمایشگاه اندازهگیری شد. یافتهها: نتایج نشان داد که در هر دو طبقه شیب ۴۰-۲۰ درصد و بزرگتر از ۴۰ درصد با افزایش مدت و شدت بارندگی مقادیر حجم رواناب، غلظت رسوب و هدر رفت خاک بهطور معنیداری افزایش یافت. در طبقه شیب ۴۰-۲۰ درصد تیمار شیار و مازاد مقطوعات بهتر از سایر تیمارها توانست عمل رسوبگیری و کاهش هدر رفت خاک را انجام دهد. در شیب طولی بیشتر از ۴۰ درصد نمیتوان به لحاظ آماری تفاوتی بین عملکرد تیمارها در کنترل رسوب و هدر رفت خاک مسیرهای چوبکشی قائل شد، اما بهطور کلی در این طبقه تیمارهای شیار و مازاد مقطوعات و شیار و قلوه سنگ بهتر از تیمار شیار و پشته توانستند مانع از هدر رفت خاک مسیرهای چوبکشی شوند. آستانه فرسایش خاک مسیرهای چوبکشی منطقه مورد مطالعه در هر دو طبقه شیب ۲۰-۴۰ و بیشتر از ۴۰ درصد در شدت بارندگی ۱۱/۰ میلیمتر در ساعت (۶۴/۲ میلیمتر در ۲۴ ساعت) بود. همچنین اثر متقابل شیب و نوع تیمار بر متغیرهای حجم رواناب، غلظت رسوب و هدر رفت خاک معنیدار نبود. تیمار شیار و مازاد مقطوعات در شیب ۴۰-۲۰ درصد بهترین تیمار برای کنترل فرسایش خاک مسیر چوبکشی بود و توانست هدر رفت خاک را ۶۴ درصد کاهش دهد. در شیبهای غیرمجاز بیشتر از ۴۰ درصد، تیمارهای شیار و پشته، شیارقلوه سنگ و شیار مازاد مقطوعات تنها توانستند فرسایش خاک را ۴۷ درصد کاهش دهند که نشانه عملکرد ضعیفتر این تیمارها در مسیرهای با شیب غیرمجاز است. نتیجهگیری کلی: انجام این تحقیق نشان داد که استفاده از تیمار شیار و مازاد مقطوعات میتواند به طور چشمگیری فرسایش خاک را در مسیرهای چوبکشی کاهش دهد و با توجه به نیاز مبرم انجام عملیات حفاظت خاک در مسیرهای چوبکشی، این دستاورد قابلیت تعمیم به سایر مناطق جنگلی هیرکانی جهت حفاظت از خاک مسیرهای چوبکشی احداث شده را دارد.

شیار و پشته, شیار و قلوه سنگ, شیار و مازاد مقطوعات, هدر رفت خاک, شیب طولی مسیر