محمود جلالی - استادیار حقوق دانشگاه اصفهان

آمریکا و متحدانش با تفسیر موسع از ماده ۵۱ منشور سازمان ملل متحد، جنگ در افغانستان را به عملیات نظامی علیه عراق، تحت عنوان «دفاع مشروع بازدارنده یا پیش­گیرانه» گسترش دادند. در این راستا از ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ تاکنون مساله استفاده از زور و دفاع مشروع از جدی ترین موضوعات مورد بحث در میان متخصصان حقوق بین الملل بوده است. از نظر این مقاله به لحاظ حقوقی جنگ با عراق مشمول هیچ یک از موارد مشروع کاربرد زور در روابط بین الملل نیست، زیرا نه «حمله­ای» از طرف عراق به آمریکا صورت گرفته بود و نه حتی «خطر قریب الوقوعی» از ناحیه عراق وجود داشت تا دفاع مشروع به صورت «پیش دستانه» را توجیه کند و نه شورای امنیت چنین مجوزی را داده بود تا امنیت بین المللی ضرورت عملیات را ایجاب نماید. بدیهی است تحولات حقوق بین­الملل برخاسته از ضرورت­هاست و در رابطه «حقوق» و «سیاست» بین الملل نمی­توان تاثیر متقابل آنها را انکار کرد. در واقع هیچ کس نمی­تواند به استقرار کامل موازین حقوق بین­الملل در جامعه بین­المللی و وجود مدینه فاضله در چنین جامعه­ای اعتراف کند. از طرف دیگر «قدرت» را نمی­توان تنها عامل تعیین­کننده در روابط بین­الملل دانست و نقش «حقوق» را انکار نمود.  به نظر می­رسد واقعه ۱۱ سپتامبر نقطه عطف جدیدی در تحول و جهت­گیری حقوق بین­الملل است، زیرا بر اساس مقررات حقوق بین­الملل کلاسیک نمی­توان در مورد مسائل طرح شده جدید تصمیم قاطع گرفت. اما واکنش به این تراژدی و حوادث پس از آن در جامعه بین المللی فقط در صورتی می­تواند به تحولات مثبت حقوقی بینجامد که اقدامات و تدابیر اخذ شده منطقی و حتی­المقدور با اجماع بین­المللی بوده و با اصول مورد قبول این جامعه در تعارض نباشد.

حقوق بین الملل, استفاده از زور, ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱, دفاع مشروع, عراق