پروین رضائی - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد بروجرد، دانشگاه آزاد اسلامی بروجرد، بروجرد، ایران

در این پژوهش با مطالعه غزلیات عطار، فراوانی کاربرد مفاهیم و واژگان «محو»، «فنا»، «نیستی» و... بررسی شده است. موضوع فنا در غزل عطار دارای دایره واژگانی متعدد و ساختهای زبانی در سطحهای واج، واژه، گروه و جمله و فرم است؛ بهحدی که اندیشه اصلی و محوری عطار در غزلیات، موضوع فناست؛ این موضوع ذهن و زبان شاعر را سرشار کرده و عناصر زبانی و معنایی بسیاری را در این شبکه جای داده که تاکنون از منظر زبانشناسی بررسی نشده است. در این پژوهش به روش اسنادیـکتابخانهای و براساس دیدگاههای زبانشناسی ساختارگرا، این موضوع برجسته غزل عطار بررسی، دستهبندی و تحلیل شده است. عطار در محور همنشینی و تداعی واژگانی، نمادها و تلمیحات و تعبیرهای بسیاری را به موضوع پربسامد محو و فنای سالک و عاشق اختصاص داده است؛ شناخت این موارد از منظر زبانشناسی ساختارگرا دیدگاهی تازه به مخاطب خواهد داد. بنابر نتایج این پژوهش افزونبر تقابلها و تضادها، تداعی معنایی و واژگانی، هممعنایی، باهمآیی اسمی (اسم+ اسم/ اسم + صفت) و... نیز عمیقا نحو زبان غزل عطار را در بر گرفته است. این شاعر از تداعی آوایی و آوای «ف» نیز غافل نبوده است و از آن برای القای فنا بهره برده است. همچنین بسیار به اسطورههای فنا و مرگمشتاقی دینی و عرفانی ـ مانند حضرت یحیی (ع)، امام حسین (ع)،ادریس و حسین منصور ـ در زمینه همین شبکه مفهومی اشاره کرده است. اندیشه فنا چنان در فکر عطار نفوذ داشته که زبان غزلش سرشار از عناصر متعدد زبانی در این باره است و فرم و ساختار شبکهای غزل، در بیشتر غزلیات، مرهون نظاممندی همین تمهیدات ساختارساز است.

غزلیات عطار, زبانشناسی ساختارگرا, ساختار غزل, ساختار بیت, فنا, محور همنشینی و تداعی