حمیدرضا عبدلی مهرجردی - کارشناس ارشد فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه اصفهان
محمدحسین دهقانی محمود آبادی - استادیار گروه فلسفه و حکمت اسلامی دانشگاه یزد

به گواه تاریخ، انسان ها همیشه به گونه ای «خداجو»و «خداگرا» بوده اند. برخی معتقدند این در سرشت انسان ها قرار دارد و هر انسانی با این تمایل الهی زاده می شود. از این ویژگی همه زمانی و همه مکانی انسان ها به فطرت تعبیر می شود. بسیاری از دانشمندان کوشیده­اند با استفاده از این ویژگی مشترک در انسان ها به اثبات خداوند بپردازند. در اندیشه اسلامی از این تلاش به برهان فطرت یاد شده و در تفکر فلسفی و کلامی غرب به نام برهان اجماع عام شناخته می شود. اگر چه این دو برهان تفاوت هایی در شکل تقریر و رویکرد دارند؛ ولی ویژگی مشترک آنها استفاده از گرایش الهی همگانی انسان ها برای اثبات وجود خداوند است. در این مقاله کوشیده­ایم به بیان دیدگاه­های کسانی که به گونه­ مفصل­تری به این برهان پرداخته اند، بپردازیم. تامل در شکل کلی تقریرها نشان می­دهد که تقریرهای برهان فطرت و برهان اجماع عام نمی توانند به تنهایی و بدون اتکا به اصل علیت یا فقر وجودی، وجود خداوند را اثبات کنند. در این مقاله ضمن بررسی تطبیقی این دو برهان، نقدهای وارد شده به هر کدام را بررسی نموده و به وجوه اشتراک و افتراق آن دو پرداخته­ایم.

برهان فطرت, برهان اجماع عام, اصل علیت, فقر وجودی, عشق