یداله حیدری باباکمال - استادیار گروه باستان شناسی دانشکده حفاظت آثار فرهنگی دانشگاه هنر اسلامی تبریز، ایران.

کبوترخانه یکی از مهم ­ترین بناهای بومی ایران و ترکیه در رابطه با کشاورزی سنتی بوده که اهمیت و جایگاه آن در فرهنگ غنی دو کشور ناشناخته مانده است. بیشترین فراوانی کبوترخانه­ ها در ایران در استان اصفهان و مربوط به دوره­ های صفوی تا قاجار و در کشور ترکیه در آناتولی مرکزی و مربوط به دوره عثمانی ا­ست. کبوترخانه­ های ایران صرفا به­ منظور تولید کود جهت تقویت زمین­ های کشاورزی ساخته می­ شدند؛ اما کبوترخانه­ های ترکیه علاوه بر تولید کود، با هدف تولید گوشت و با توجه به نیترات ­پتاسیم موجود در فضله کبوتر از آن جهت تهیه باروت در سلاح­ های گرم و تجارت آن به کشورهای اروپایی­ هم استفاده می­شده است. از آنجایی­که ساخت این کبوترخانه ­ها تقریبا همزمان با کبوترخانه­ های ایران است، مطالعه تطبیقی آنها با نمونه­ های ایران از نظر الگوی پراکنش، عملکرد، اهداف ساخت، قدمت و ویژگی­ های معماری ضروری به ­نظر می­ رسد. بر مبنای ضرورت یادشده، مهم ترین سوال پژوهش این است؛ از منظر مطالعات تطبیقی وجوه تشابه و افتراق کبوترخانه­ های ایران و ترکیه و تاثیر و تاثر آنها بر هم طی چند سده اخیر چیست؟ همچنین هدف پژوهش حاضر، بررسی اهمیت بناهای مذکور در دو کشور ایران و ترکیه با توجه به مناسبات سیاسی، اقتصادی و جغرافیایی منطقه و تعیین نقش آنها در ابعاد مختلف زندگی اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی­ است. نتـایج پژوهش نشان می­ دهد که شرایط زیست­ محیطی مناسب نقش قابل توجهی در استقرار، تنوع شکلی، مصالح به­ کار رفته و اهداف ساخت کبوترخانه­ های دو کشور داشته است. کبوترخانه­ های ترکیه به اشکال مربع، مستطیل، با پایه مدور یا بیضی (دو قسـمتی زیر و بالای زمین) با مصـالح سنـگی، خـشتی و یا در دل صخره ­های سنگی و به دور از مزارع سـاخته شده­اند؛ اما کبوترخانه­ های ایران عموما خشـتی، بزرگ تر از نمونه­ های ترکیه و در میان مزارع دشت­ها و کنار رودخانه­ ها و به اشکال مدور و در برخی موارد مستطیلی (گلپایگان، خوانسار، خمین و میاندوآب) طراحی شده ­اند.

کبوترخانه, ایران, ترکیه, معماری بومی, کارکرد, مطالعات تطبیقی