ابراهیم خدایار - دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

افضلمخدوم پیرمستی، ادیب، شاعر و تذکرهنویس هراتیتبار بخارایی (ف۱۳۳۴ق/۱۹۱۶م) است. افضل بنابر اشاره خود در مقدمه، تذکره افضلالتذکار فی ذکرالشعراء و الاشعار مشهور به تذکره افضل را به سفارش امیر وقت بخارا، عبدالاحدخان (حک.۱۳۰۳-۱۳۲۸ق/ ۱۸۸۶-۱۹۱۰م)، در سال ۱۳۲۲ ق/۱۹۰۴م در شرح حال صدوسی وهفت (۱۳۷) شاعر معاصر خود در محیط ادبی بخارا و مناطق فارسیزبان مرتبط با این امارت را که در بخارا اقامت داشتند، از سال ۱۲۰۲ ق/۱۷۸۷-۱۷۸۸م تا سال تدوین تذکره تالیف کرد. آگاهیهای ما در زبان فارسی درباره این تذکره و مولف آن بسیار ناچیز و بعضا نادرست است. اطلاعات مندرج در منابع پژوهشی افغانستان، تاجیکستان و ازبکستان نیز خالی از خطا نیست. مسئله این پژوهش معرفی تذکره، تذکرهنویس و تحلیل دیدگاههای انتقادی مولف آن است. نگارنده برای تبیین این مسئله با استفاده از روش تحلیل محتوا و دستاوردهای رویکرد ژانری به متن به دنبال یافتن پاسخ برای پرسشهای ذیل است: افضلمخدوم پیرمستی کیست و دارای چه دیدگاههای انتقادی در تذکره است؟ افضلالتذکار فی ذکرالشعراء و الاشعار چه نقشی در جریان تذکرهنویسی ادبی فارسی ماوراءالنهر در آغاز سده بیستم در بخارا داشته است؟ نتایج تحقیق نشان داد این اثر، تذکره مستقل منثور ناحیهای ـ عصری به زبان فارسی است که نشانههایی از لهجه بخارایی را با خود به همراه دارد. دیدگاههای انتقادی مولف را میتوان در ذیل چهار عنوان «تاریخی ـ تحلیلی، اخلاقی، سیاسی ـ اجتماعی و بلاغی ـ جمالشناسانه» تحلیل کرد. هرچند این تذکرهنویس به سفارش امیر وقت تذکره خود را تالیف کرد و درنتیجه در ارائه دیدگاههای انتقادی، پسند دربار و علائق شخص امیر را دخالت داد، به دلیل نقشی که در احیای نام و آثار شاعران معاصر خود در محیط ادبی بخارا ایفا کرد، بلافاصله مورد توجه علاقهمندان شعر و ادب این دوره واقع شد؛ بهگونهای که همواره یکی از منابع تالیف و تحقیق پژوهشگران درباره حیات ادبی محیط بخارا و مناطق مرتبط با آن بوده است.

افضل, تذکره افضل, تذکره نویسی, بخارا, ماوراءالنهر