کیامرث شهولی کوشوری - استادیار زبان و ادبیات عرب دانشگاه آزاد اسلامی واحد ایذه

برای درک مفاهیم قرآن و رسیدن به مفهوم باطنی آیاتش، دو واژه «حقیقت» و «مجاز» دست کم از قرن دوم هجری به عرصه ادبیات قرآنی وارد شده و در مقابل هم قرار گرفته اند. واژه مجاز را نخستین بار ارسطو تعریف کرد، ولی آن اصطلاح در جهان اسلام، از قرن سوم تا قرن پنجم، بر سه معنای اصطلاحی دلالت داشته است: ابتدا به معنای راه و روش بیان معنی آیات و رسیدن به مفهوم آن ها بوده، و بعد از آن معنی عام پیدا کرده که مشتمل بر راه های بیان سخن بوده است، و سرانجام به معنای رایج و اصطلاحی آن در علم بیان به کار رفت که در مقابل اصطلاح بلاغی حقیقت قرار دارد؛ یعنی «کلمه ای است که در غیر معنی موضوع له خود در اصطلاح تخاطب به کار رود، درحالی که با قرینه ای همراه است که مانع اراده معنای اصلی آن می شود». از زمان بروز معنای سوم، بعضی، مجاز را به طور کلی و بعضی آن را درخصوص صفات خداوند و بعضی وجود آن را در کلام الهی منکرند. سلفی ها و ظاهرگرایان منکر وجود مجاز در قرآن اند؛ ابن تیمیه از بارزترین آن هاست و اعتقاد دارد بحث حقیقت و مجاز، باطل، و همه کلام خدا و رسول(ص) حقیقت است. در مقابل این تفکر، جمهور علمای لغت و علم بلاغت و اصول و تفسیر، با دلایل نقلی و عقلی بر این باورند که انکار مجاز در قرآن و زبان، از روی جهالت و لجاجت و یا مغرضانه بوده است و پایه علمی ندارد.

مجاز, حقیقت, قرآن, ظاهرگرایان, ابن تیمیه