غلامحسین شریفی ولدانی - استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان
نجمه زارع بنادکوکی - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان

تذکره یخچالیه نوشته میرزا محمدعلی مذهب اصفهانی متخلص به فرهنگ (در جوانی) و بهار (در پیری)، جزو نقیضه های مفصل ادب فارسی است که به شیوه تذکره آتشکده از آذر بیگدلی نوشته شده است. میرزا مذهب در اثرش سی شخصیت خلق می کند تا از مدعیان شاعری و یاوه سرایان عصرش انتقاد کند. این شخصیت ها از یک سو مشمئزکننده و از سوی دیگر طنزآمیزند و احساسی چندگانه از نفرت و خشم و ترس و طنز را در مخاطب برمی انگیزند. این شیوه که به گروتسک شهرت دارد، در بسیاری از آثار ادبی مشهور دیده می شود. در این مقاله، نویسندگان پس از ذکر تعریفی از نقیضه و کارکردهای آن، به تحلیل شخصیت های گروتسکی این اثر پرداخته و به این نتیجه رسیده اند که شخصیت های تذکره یخچالیه اغلب ناقص الخلقه اند و دچار بیماری های جنسی (شاهدبازی و امردبازی و حیوان آمیزی و...) هستند؛ به عبارت دیگر، مضمون گروتسکی این تذکره، نخست روابط جنسی نامعقول، و سپس، رذایل اخلاقی چون حماقت و خساست و طمع و دزدی و مردم آزاری است. می توان گفت کارکرد گروتسک در این اثر، رسوا کردن ذات واقعی زمانه است.

تذکره یخچالیه, میرزا محمدعلی مذهب اصفهانی, نقیضه, شخصیت پردازی, گروتسک