یزدان فرخی - دانشیار گروه تاریخ دانشگاه پیام نور

مثنوی معنوی مولانا جلال الدین بلخی گذشته از جنبه­های مشهور شاعرانه و عارفانه آن، مانند هر متن دیگر، جنبه­هایی دارد که بیان کننده زمانه و روزگار زیسته آفرینشگر آن است و عوامل موثر و تحول سازی از آن روزگار، بافت و ساختار روایی و عناصر داستانی آن را تحت تاثیر قرار داده است. از این دیدگاه می­توان مثنوی معنوی را متنی تاریخی به شمار­آورد که پژوهشگر تاریخ با تفسیر عناصر آن   می­تواند جنبه­هایی از زوایای تاریخی آن را روشن کند. داستان «محتسب تبریز» در مثنوی معنوی ازجمله داستان­هایی است که به نظرمی­رسد مولانا بخشی از اندیشه و دیدگاه­هایش را در پیوند با تحولات زمانه خود در آن بازتاب داده است. این عناصر داستانی کدام اند و با کدام رویدادهای تاریخی از آن روزگار در پیوند است؟ این پژوهش نشان می­دهد دگرگونی در شخصیت داستانی محتسب در مثنوی معنوی، دگرگونی در صحنه و مکان روی دادن داستان و برخی ملاحظات دیگر با رویدادهای تاریخی چون برچیده شدن نهاد حسبه، مرکزیت یافتن سیاسی تبریز در امپراتوری مغول و ایلخانی از یک سو و جایگاه تاریخی عمر، خلیفه دوم در امور حسبه و دلبستگی مولانا به شخصیت او از سوی دیگر پیوند داشته و در بازآفرینی دوباره این داستان کهن به دست مولانا تاثیرگذار بوده است و مولانا داستان خود را به این معنی، به داستانی تبدیل کرده است که می­تواند متضمن معنای تاریخی باشد.

مولانا, نهاد حسبه, تبریز, مثنوی معنوی, محتسب تبریز