علیرضا مسلمی - گروه علوم دامی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه زنجان
مرادپاشا اسکندری نسب - گروه علوم دامی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه زنجان
محمدباقر فرشینه عدل - موسسه تحقیقات علوم دامی کشور
جلال صبا - گروه زراعت و اصلاح نباتات، دانشکده کشاورزی، دانشگاه زنجان

زمینه مطالعاتی: خصوصیات ظاهری زنبورعسل در شناسایی نژادها و جمعیت­ها اهمیت داشته و به دلیل همبستگی با صفات تولیدی و رفتاری می­توانند در اصلاح غیرمستقیم این صفات مورد استفاده قرار گیرند. لذا، اولین قدم در اصلاح نژاد زنبورعسل انجام مطالعات مورفولوژیک می باشد. روش­کار: این پژوهش در ۲ زنبورستان از ۴ شهرستان مختلف استان زنجان شامل زنجان، ابهر، ماهنشان و طارم انجام گرفت. تعداد ۴۰ کلنی (۵ کلنی­از­­ ۸ زنبورستان) شناسایی شده و از هر کلنی ۵۰ (­و در مجموع ۲۰۰۰) زنبور عسل کارگر جوان جمع آوری گردید،  که از این تعداد ۸۰۰ زنبور (۲۰ زنبور از هر کلنی) مورد ارزیابی قرار گرفت. برای انجام تجزیه واریانس داده های حاصل از ارزیابی صفات، ۸ زنبورستان به عنوان تیمار و ۵ کلنی از هریک به عنوان تکرار منظور شده و تجزیه واریانس تک­متغیره ­در قالب ­طرح کاملا تصادفی ­با استفاده­ از نرم­افزار MSTATC انجام گردید. سپس میانگین ارزش صفات در زنبورستان­ها با آزمون دانکن مورد مقایسه قرار گرفتند.نتایج: بال جلویی اکثر (۷۳%) زنبوران  مورد مطالعه از نظر خصوصیت Discoidal shift  در موقعیت ۱+ بودند. با انجام تجزیه خوشه­ای برای تمام خصوصیات مورفولوژیک زنبوران، زنبورستان های مورد بررسی به دو گروه تقسیم شدند: ۱) زنبورستان ۱ ماهنشان، زنبورستان ۲ زنجان و زنبورستان ۱ ­و ۲ طارم، ۲) زنبورستان ۲ ماهنشان، زنبورستان ۱ زنجان و زنبورستان ۱ ­و ۲ ابهر. در تجزیه به مولفه­های اصلی برای ۱۴ صفت مورد ارزیابی، مولفه اول و دوم به ترتیب ۵/۵۰ و ۸/۲۲ درصد و مجموعا ۳/۷۳ درصد از واریانس کل را توجیه نمودند. مولفه اصلی اول بیشترین سهم را در تبیین واریانس کل داشت. عرض بال، کوبیتالa، کوبیتالb، طول ران، ساق، پنجه، T۳ و T۴و قلاب چپ و راست بیشتر توسط این مولفه توجیه شدند. نتیجه گیری نهایی: از آنجاییکه مولفه اصلی اول مهمترین مولفه است، پس صفات مذکور نیز که عمدتا توسط این مولفه توجیه می­شوند، نسبت به سایر صفات در تمایز زنبوران زنبورستان های مورد ارزیابی مهمتر هستند. صفات طول بال، شاخص کوبیتال و طول موی بند پنجم پشتی شکمی، ضریب تبیین بیشتری در مولفه اصلی دوم داشتند. به عبارت دیگر، این مولفه عمدتا توجیه کننده این­ صفات است که در درجه دوم اهمیت قرار می گیرند. نمودار دو بعدی این دو مولفه ترسیم و زنبورستان ها بر این اساس نیز گروه بندی شدند. نتایج حاصل دقیقا منطبق بر گروه بندی حاصل از تجزیه خوشه ای و تاییدکننده آن بود.

تنوع فنوتیپی, قلاب, شاخص کوبیتال, صفات مورفولوژیکی, زنبورعسل ایرانی