ارزیابی مبادله محصولات غذایی و آب مجازی با توجه به منابع آب موجود در ایران

ایران با میانگین بارندگی سالانه ۲۵۲ میلی متر (۴۱۳ میلیارد مترمکعب) و ۱۳۰ میلیارد مترمکعب منابع آب تجدید شونده، از توزیع نامنظم زمانی و مکانی منابع آب برخوردار است. از طرفی رشد جمعیت و نیاز به مواد غذایی بیشتر باعث شده است که بخش کشاورزی کماکان بزرگ ترین مصرف کننده آب در کشور باشد. اما تولید آن هنوز کل تقاضای مواد غذایی را براورده نمی کند. عدم اعتماد به میزان منابع آب، رقابت شدید برای آب از سوی بخش های دیگر و افزایش تقاضا برای مواد غذایی، ایران را شدیدا در معرض مواجهه با تنش آبی قرار داده است. ولی با احتساب حجم آب مجازی که از طریق واردات مواد غذایی به کشور وارد می شود، آب بیشتری برای مصارف اساسی دیگر موجود خواهد بود. در این پژوهش، مبادله آب مجازی در ارتباط با منابع آب موجود، به عنوان راهی برای کاهش تنش آبی در ایران ارزیابی شد. نتایج نشان دا د که از میان ۲۱ محصول غذایی بررسی شده، غلات، حبوبات، خشکبار (پسته و گردو) و دانه های روغنی بر اساس میزان آب مجازی براورد شده آنها، محصولاتی پرمصرف هستند. در حالی که میوه ها، سبزی ها و محصولات صنعتی، کم مصرف می باشند. اما مبادله آب مجازی در ایران طی دو دهه گذشته، با در نظر گرفتن میزان مصرف و بهره وری آب، تقریبا ناآگاهانه صورت گرفته است. برای مثال، گندم با سهم ۵/۵۸% در واردات آب مجازی، بزرگ ترین محصول وارداتی در سال های ۱۳۶۲-۱۳۸۲ بوده است. با وارد کردن ۴/۱۰ میلیون تن گندم طی سال های ۱۳۸۲-۱۳۷۸، ۶/۱۱ میلیارد مترمکعب آب در کشور ذخیره شده است. اما ایران در اوایل سال ۱۳۸۴ در تولید گندم به خودکفایی رسید. تلاش اخیر در راستای خودکفایی در تولید گندم، به عنوان یک محصول پرمصرف آب، فشار زیادی بر منابع آب داخلی وارد آورده است. هم چنین، روند مبادله محصولات از نظر مقدار محصول و میزان مبادله آب مجازی برای سایر گروه های محصولات در این پژوهش نشان داده شده است. انتظار می رود که با روند رو به افزایش کم آبی در ایران، اهمیت آب مجازی در امنیت غذایی، پیوسته افزایش یابد. بدین ترتیب، مبادله آگاهانه آب مجازی، به عنوان یک تدبیر سیاسی و اساسی در مدیریت منابع آب، همراه با اصلاحات منطقی در ساختار کشاورزی، امنیت بلند مدت غذایی و مصرف پایدار آب در ایران را تامین خواهد کرد.

Keywords:

Water scarcity , Virtual water , Food security , Water resources management , Sustainable agriculture , کم آبی , آب مجازی , امنیت غذایی , مدیریت منابع آب , کشاورزی پایدار