مجتبی یحیی آبادی - عضو هیات علمی موسسه تحقیقات خاک و آب

بسیاری از دانشمندان، مدیران، و مردم، همواره علاقه‌مند به ارزیابی سلامت جمعیت و اکوسیستم هستند. این رویکرد منجر به افزایش تحقیقات مربوط به کارایی انواع نشانگرها به منظور سنجش عوامل استرس‌زا و آلاینده شده است. در ابتدا بوم‌شناسان بر ارزیابی وضعیت، موفقیت تولید مثل و بقای دامنه گسترده‌ای از گونه‌های خاص متمرکز شدند اما این روش به سرعت گسترش یافت و شامل سلامت جوامع، اکوسیتم‌ها، منظرها و انسان نیز گردید. نظارت بر سلامتی اکوسیستم نیازمند استفاده از مجموعه‌ای از نشانگرها می‌باشد که علاوه بر بیولوژیک بودن باید متدولژی مشخص داشته، جامع نگر بوده و بتواند به طور موثر در طول زمان برای ارزیابی روند و دادن هشدارهای زود هنگام مورد استفاده قرار گیرد. نشانگرهای بیولوژیک می‌توانند برای ارزیابی سلامت اکوسیستم، برای بررسی اثرات و مداخلات انسانی، ارزیابی سلامت انسان و برای سنجش پایداری، توسعه یابند. در حالی که بوم‌شناسان در ابتدا اقدام به توسعه نشانگرها به منظور سنجش سلامت محیط‌های بکر نمودند، با این حال اگر آنان بتوانند هردو سلامت انسانی و اکولوژیک را مورد ارزیابی قرار داده و اطلاعات داده‌های این روند را تهیه کرده و برای بررسی طیف وسیعی از عوامل استرس‌زای طبیعی تا انسانی مورد استفاده قرار دهند، سودمندی این نشانگرها بمراتب افزایش خواهد یافت. بررسی منابع علمی نشان می‌دهند که بیشترین نشانگرهای اکولوژیک در مورد چگونگی عملکرد اکوسیستم و بدنبال آن ملاحظات سیاسی، قانونی، هزینه‌ای و ارزیابی ریسک گسترش یافته‌اند. چهار نوع عمده نشانگرها عبارتند از 1)ارزیابی سلامت اکوسیستم 2)اثرات انسان 3)مداخلات انسان و 4)رفاه و سلامت انسان. این نشانگرها می‌توانند برای ارزیابی یک گونه یا یک سیستم، اثرات فعالیتهای انسانی بر اکوسیستم‌ها و اثر‌بخشی مدیریت، بازسازی و ترمیم، و یا فقط برای پیگیری یک روند در طول زمان مورد استفاده قرار گیرند. در این مقاله مباحث فوق و از جمله انواع نشانگرها و کاربرد آنها در مدیریت و ارزیابی‌های محیط زیستی، به تفصیل مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

نشانگر، بیولوژیک، ارزیابی، محیطی، نظارت، اکولوژیک