محمد امین فرد - گروه فقه و حقوق اسلامی، دانشکده الهیات و علوم اسلامی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران
سمیه آقایی - کارشناس ارشد فقه و مبانی حقوق اسلامی

سیره عقلاء کاربرد گسترده­ای در فقه، قواعد فقه و اصول ­فقه داشته و نقش آن در استنباط احکام، امری بدیهی است. اگر بنای عقلاء حجیت نداشته باشد، روابط انسانها و نظم زندگی آنها مختل شده و اختلافات گسترش پیدا می­کند، به خصوص زمانی که امام جامعه غایب باشد. حل بسیاری از مسائل اجتماعی و روابط انسانی با تکیه بر بنای عقلا ممکن، و باعث سر و سامان گرفتن امور می­شود. برای مثال برای حجیت حیازت مباحات، اصل لزوم در بیع، قاعده ید، غرور، اصل صحت، استصحاب، حجیت ظواهر و... به سیره عقلا استناد می­شود. برای نمونه در حیازت مباحات گفته می­شود: سیره مسلم عقلا از آغاز تمدن بشری این بوده است که مالکیت از طریق احیاء و حیازت صورت می­گیرد. حال بحث در این است که فقیه محترم، این سیره عقلاء را (آن هم از آغاز تمدن بشری) چگونه کشف کرده است. امروزه محققان برای کشف نظرات و شیوه عمل گروه­های خاصی از انسان­ها، پس از تعیین جامعه و نمونه آماری، از روش­های نوین نظرسنجی مانند مشاهده علمی، مصاحبه و پرسشنامه (و تحلیل­های آماری) استفاده می­کنند. با توجه به وحدت ملاک، برای کشف نظر، روش و سیره عقلا نیز باید چنین شود. در این پژوهش به کیفیت کشف سیره عقلا از سوی علمای معظم قدیم و معاصر پرداخته شده و بدین منظور کتب علمای قدیم از حیث چگونگی کشف سیره عقلا بررسی شده و از برخی از علمای معاصر سوالاتی در این باره پرسیده شده و نتیجه آن در تحقیق ارائه شده است. و این نتیجه به دست آمد که علمای بزرگوار در کشف سیره عقلا از روش­های نوین تحقیق مانند نظرسنجی، پرسشنامه و مصاحبه استفاده نکردهاند و اصولا با جامعه آماری، نمونه آماری و نظرسنجی از آحاد جامعه خردمندان، سر و کار نداشته­اند.

کشف سیره عقلاء, حجیت, روش تحقیق, پرسشنامه, روش شناختی