حسن مقیاسی - استادیار گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه قم
سمیرا فراهانی - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات عربی دانشگاه تهران

آیرونی کلامی از مهم­ترین انواع آیرونی است که در سطح کلام رخ می­دهد و در قالب این تکنیک بیانی، جملات آگاهانه یا ناآگاهانه کارکرد ارجاعی خود را از دست داده و معنای حقیقی را متضاد و واژگونه نشان می­دهند؛ از این­رو نوعی دوگانگی در سخنان گوینده پدید آمده که عمدتا به عنوان شگردی بلاغی کاربرد دارد. آیرونی کلامی در ادبیات عربی با اصطلاح «المفارقه اللفظیه» شناخته شده و به مثابه تکنیکی بیانی برای مقاصد استهزائی به کار می­رود که نمونه­هایی از آن را می­توان در حکایت­های جاحظ مشاهده نمود. در این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی حکایت­های کتاب البخلاء پرداخته می­شود و نوع بیان جاحظ در توصیف احوالات بخیلان و ذکر خصوصیت­های اخلاقی آنان از منظر آیرونی کلامی ارزیابی می­گردد. جاحظ در حکایت­های خود از برخی شیوه­های آیرونی کلامی در قالب تهکم، طعن و کنایه، هزل، شوخی­نما و... به قصد استهزاء بخیلان و نقد جامعه معاصر خود بهره می­برد.

سخریه, فولکلور, آیرونی کلامی, جاحظ, البخلاء