مهدی سلطانی محمدی - دانش آموخته مقطع کارشناسی ارشد مرمت و احیای بناها و بافت های تاریخی، دانشگاه شهید بهشتی

شهرها و سکونتگاه­های فلات ایران در پیوند و وابستگی عمیق و متقابل با منابع تامین آب و نظام های حاکم بر آن ها شکل گرفته، پایدار شده و توسعه یافته اند. یکی از نمونه­های بارز پیوند همه جانبه سکونتگاه و قنات در حاشیه کویر مرکزی ایران و در محمدیه شکل گرفته است. نظامی که بر پایه استحصال و هدایت آب های زیرزمینی توسط فن آوری قنات به وجود آمده و امروزه نیز با تغییراتی پابرجا مانده است. در محمدیه دو گونه قنات دیده می­شود یکی قنات مزروعی که بلافاصله از مظهر وارد زمین های کشاورزی می­شود (قنات حنفش) و دیگری قنات شهری- مزروعی که بعد از مظهر وارد بافت مسکونی شده و مسیر تقسیم و بخشایش آن شامل بعضی کاربری های خصوصی و عمومی می­گردد. سپس قنات بعد از استفاده در بافت برای آبیاری وارد باغات و کشتخوان محمدیه می­شود. هدف از پژوهش، تحلیل نقش و تاثیرات قنات بر مولفه­های ساختار کالبدی بافت محمدیه و همچنین بررسی تاثیر قنات در تغییرات ساختاری عناصر دسترسی به آب در مقیاس بناهای عمومی و خصوصی است. برای این منظور، از روش تحقیق توصیفی- تحلیلی بهره گرفته شده است و جمع آوری اطلاعات از طریق مطالعات کتابخانه­ای، میدانی و مصاحبه شفاهی است. یافته­های پژوهش حاکی از نمود تاثیرات قنات بر ساختار کالبدی محمدیه درمولفه­هایی از قبیل مکان­یابی و انتخاب محل استقرار (در ارتباط با توپوگرافی و بستر طبیعی)،کلیت بافت (ارگانیک و کاملا فشرده)، شکل گیری شریان های ارتباطی و شبکه معابر (تبعیت شبکه معابر از مسیر قنات و الگوی  شکل­گیری تدریجی ارگانیک) و شکل گیری فضاهای عمومی و واحدهای مسکونی است. به منظور استفاده از آب در مقیاس بناهای معماری، قنات محمدیه شامل شبکه تقسیم سازمان یافته ای است که در پیوند با نیازهای سکونتگاه شکل گرفته است و دربرگیرنده عناصر و فضاهای عمومی و خصوصی از قبیل خانه­های مسکونی، گرمابه، مرکز محله، مسجد، گذرها و غسال­خانه می­گردد. در هر یک از این بناها تاثیر قنات بر تفاوت های ساختاریعناصر دسترسی به آب، در قالب طراحی جوی (زیرزمینی و روزمینی)، حوض (روباز و سرپوشیده) و «که» (پایاب) قابل بیان است.

قنات, ساختار کالبدی بافت, شبکه تقسیم آب, محمدیه نایین