ملیحه عرفانی - استادیار گروه محیط زیست، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه زابل، زابل، ایران
ناهید احسان زاده - کارشناس امور اراضی جهاد کشاورزی چابهار، چابهار، ایران

پیشینه و هدف فعالیت های اکوتوریسمی در صورتی­که بر اساس توان محیط زیست شکل گرفته و از طریق بهره برداری مناسب و حفاظت از پهنه های تحت مدیریت تداوم یابد منجر به توسعه و حفظ محیط زیست می شوند. از این رو اکوتوریسم را به عنوان یکی از انواع توریسم پایدار می شناسند که با مدیریت مناسب قادر است همزمان اهداف حفاظت و توسعه را برآورده سازد. یکی از مهم ترین فعالیت های مدیریتی، پهنه بندی و اولویت بندی مکانی محل های مناسب جهت توسعه گردشگری است. مکان های مناسب از بهترین وضعیت معیارهای مورد ارزیابی از پیش تعریف شده برخوردارند. روند انتخاب پهنه مناسب به طور معمول شامل دو مرحله اصلی است؛ غربالگری (شناسایی تعداد محدودی از پهنه های نامزد از یک منطقه جغرافیایی گسترده با توجه به طیفی از معیارها) و ارزیابی. ارزیابی اراضی فرآیند پیش بینی استفاده بالقوه از اراضی براساس ویژگی های آن است. با توجه به اهمیت مساله پهنه بندی در مدیریت گردشگری، تا کنون مطالعات بسیاری انجام شده است، اما مرور مطالعات انجام شده در ایران نشان داد که سواحل کمتر مورد توجه این گونه مطالعات بوده اند. از این رو پژوهش حاضر در نظر دارد با توجه به منابع بوم شناختی و اقتصادی اجتماعی به شناسایی و اولویت بندی پهنه های مناسب اکوتوریسم در قسمتی از سواحل دریای عمان در کشور ایران بپردازد. هدف از مطالعه حاضر بررسی قابلیت و پهنه بندی حوزه آبخیز شرقی خلیج چابهار با طول ساحلی ۴۷ کیلومتر جهت گردشگری ساحلی و همچنین شناسایی و انتخاب مناسب ترین پهنه ها بر اساس ارحجیت آنها از نظر معیارهای مورد بررسی است. مواد و روش ها در ابتدا تمامی معیارهای ممکن ارزیابی تناسب زمین برای توسعه گردشگری در منطقه مورد مطالعه با توجه به مرور منابع انتخاب گردید و در نهایت با استفاده از تدوین پرسشنامه ای و به کار بستن روش دلفی، معیارها گزینش و نهایی شد. معیارهای ارزیابی شناسایی شده که در دو قالب عامل (پیوسته و گسسته) و محدودیت قرار دارند عبارتند از؛ معیارهای عامل پیوسته شامل فاصله از رودخانه، فاصله از تالاب، فاصله از کوه­های هزار دره، فاصله از بندر و اسکله، فاصله از مراکز تاریخی و فرهنگی، فاصله از پوشش گیاهی خاص، فاصله از پوشش جانوری خاص، فاصله از اراضی کشاورزی، فاصله از موج فشان، فاصله از سواحل صخره ای، فاصله از سواحل ماسه ای، فاصله از جاده، فاصله از مناطق روستایی، و فاصله از مناطق شهری. معیارهای عامل گسسته شامل پوشش گیاهی، معیارهای محدودیت شامل حریم  تالاب، حریم رودخانه، حریم ساحل. معیارهای ارزیابی پس از شناسایی، تهیه و نقشه سازی شدند و در نهایت با استفاده از روش ارزیابی چند معیاره (MCE) و رویکرد ترکیب خطی وزن دار‎ ‎(WLC) ادغام شدند. وزن هر یک از معیارهای عامل به روش تحلیل سلسله مراتبی (AHP) به دست آمد و همه لایه های مربوط به این معیارها به روش فازی استاندارد و بی بعد شد. استاندارد سازی معیارهای محدودیت به روش بولین انجام شد. مناطقی که بیش از هفتاد درصد مطلوبیت جهت توسعه اکوتوریسم ساحلی را دارند و همین طور از حداقل مساحت ۹ هکتار برخوردارند به عنوان پهنه های مناسب شناسایی شد. این دو فیلتر با اعمال تابع Siteselect اجرا شد. نتایج و بحث ضریب سازگاری به دست آمده در روش فرآیند تحلیل سلسله مراتبی،  ۰.۵ بوده که کمتر از ۰.۱ است و بنابراین وزن دهی به درستی انجام شده است. نقشه فیلترشده (بر اساس حداقل مساحت و حداقل مطلوبیت) حاصل از WLC نشان داد که پهنه های مناسب جهت توسعه اکوتوریسم در امتداد خط ساحلی بوده و عمدتا عوامل طبیعی وجاذبه های فراوان زمین شناختی در این انتخاب موثر بوده اند. به طوریکه نتایج حاصل از وزن دهی معیارها نشان می دهد که سواحل صخره ای، سواحل ماسه ای و کوه های هزار دره (بدلندها) بیشتر وزن را در بین همه معیارهای عامل به خود اختصاص داده اند که به ترتیب عباتند از ۰.۱۹، ۰.۱۳۴، ۰.۱۲ و ۰.۰۹ و نشان دهنده جذابیت فراوان این پدیده ها در جذب گردشگر از نظر کارشناسان است. لایه حاصل از روی هم گذاری به دو طبقه مناطق مطلوب و نامطلوب طبقه بندی شد. نتایج تحقیق نشان داد که مکان های مستعد گردشگری ۲۳۳ هکتار بوده و در قالب هفت پهنه در امتداد ساحل قرار دارند. پهنه های ۴، ۵، ۲ و ۳ به ترتیب بر اساس ویژگی های آماری مطلوبیت و همین طور به دلیل برتری ویژگی های چشم انداز، نزدیکی به دریا و امکان دسترسی بیشتر و همچنین شناخته تر بودن مکان ها در اولویت نخست قرار گرفتند. بررسی میدانی صورت گرفته نیز نشان داد که این مناطق بیشتر مورد بازدید گردشگران قرار می گیرد که نشان دهنده اعتبار روش و معیارهای به کار رفته است. پهنه های ۷، ۱ و ۶ نیز به ترتیب در اولویت بعدی قرار دارند که جهت افزایش مطلوبیت گردشگری نیاز به مدیریت و برنامه ریزی بیشتری از نظر دسترسی دارند. این نتایج نقش فاکتورهای اقتصادی- اجتماعی و خصوصا تاسیسات زیربنایی را نشان می دهد و نادیده گرفتن آن منجر به منتفی شدن کاربری تفرجی و یا تحمیل صدمات جبران ناپذیر به محیط زیست می شود. نتیجه ­گیری منطقه مورد مطالعه تا کنون کمتر تحت تاثیر توسعه شتاب زده بوده و طبیعت آن همچنان سالم مانده است و در این رابطه تخصیص بخش هایی از منطقه به کاربری اکوتوریسم، در صورت مدیریت صحیح می تواند متضمن حفظ کیفیت محیط زیستی پهنه های شناسایی باشد، چرا که از اکوتوریسم به عنوان بهترین سیاست های مدیریت منابع طبیعی یاد می شود که از طرفی منجر به کاهش عوامل تخریب و حفاظت پایدار آنها شده و از طرف دیگر با توسعه سایت های اکوتوریسم و بهبود تسهیلات گردشگری، وضعیت اقتصادی جامعه میزبان گردشگران نیز بهبود می دهد. از میان پهنه های شناسایی شده، چهار پهنه ۴، ۵، ۲ و ۳ در اولویت نخست جهت برنامه ریزی گردشگری پیشنهاد می شوند. ساماندهی، توسعه و بهسازی شبکه های ارتباطی و جاده ای در منطقه موجب افزایش مطلوبیت منطقه خصوصا پهنه های ۷، ۱ و ۶ خواهد شد. از این رو توسعه شبکه های ارتباطی و حمل و نقل هوایی، آبی و زمینی، امکانات و تسهیلات رفاهی و اقامتی مورد نیاز گردشگران و همین طور توسعه تورهای گردشگری دریایی جهت افزایش مطلوبیت منطقه در جذب گردشگران داخلی و خارجی پیشنهاد می شود. همین طور با توجه به جاذبه بالای کوه های هزار دره که دارای اهمیت زمین شناختی نیز می باشد، پیشنهاد می گردد بخش هایی از منطقه مورد مطالعه به عنوان پارک زمین شناسی یا ژئوپارک تحت مدیریت قرار گیرد. برای مطالعات آینده نیز بررسی دقیق تر منطقه با اطلاعات مکانی جامع تر جهت گزینش مکانی فعالیت های گردشگری ساحلی در پهنه های مطلوب شناسایی شده در این پژوهش پیشنهاد می شود.   http://dorl.net/dor/۲۰.۱۰۰۱.۱.۲۶۷۶۷۰۸۲.۱۴۰۰.۱۲.۱.۶.۷

اکوتوریسم, تفرج, پهنه بندی فضایی, فازی, فرآیند تحلیل سلسله مراتبی