سعید عزیزی - دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران پردیس فارابی
علی راد - دانشیار دانشگاه تهران پردیس فارابی
روح الله شهیدی - استادیار دانشگاه تهران پردیس فارابی

 از جمله روش­­های نوین مطالعه احادیث تفسیری امامیه، گفتمان­کاوی تاریخی است. در این روش، بر پایه بافت­شناسی فکری جامعه در زمانه شکل­گیری کتب تفسیری شیعه و کشف آوای متعارض آن، گفتمان نهفته در دل روایات، واکاوی می­گردد. بر پایه این روش، «کتاب التفسیر» حسن بن محبوب (۱۴۹ – ۲۲۴ ق) از اصحاب امام کاظم(ع)، امام رضا(ع) و امام جواد(ع)، از جمله اصحاب اجماع امامیه و از استوانه های چهارگانه علمی شیعه در عصر خویش، تحلیل شده است. گزارشات تراث­پژوهان حاکی از آن است که این کتاب، در بازه زمانی نیمه دوم قرن دوم و اوایل سده سوم هجری، یکی از منابع تفسیر روایی شیعه بوده است. بنابراین، مسئله اصلی این پژوهش، محتوا­شناسی تفسیر حسن بن ­محبوب به روش تحلیل گفتمان، و تحلیل جایگاه این تفسیر در تاریخ­نگاری تفسیر امامیه در قرن دوم و سوم هجری است. بر پایه دستاورد این پژوهش، مولفه­­های گفتمان تفسیری حسن بن محبوب، چهار گفتمان وصایت و امام­­شناسی، تفضیل امیرالمومنین علی(ع) و تنقیص خلفا، ولایت و علم امام است. از­این­رو می­توان چنین برآورد نمود که «کتاب التفسیر» ابن­محبوب در رویارویی دیالکتیکی با چهار گفتمان رقیب، گردآوری شده و بازتاب یافته است.

حسن بن محبوب, روایات تفسیری, آموزه امامت, گفتمان تفسیری, تفسیر امامیه