نگاهی تازه به بن مایه «جام» در دیوان حافظ

 برخی کلمات و ترکیبات در دیوان حافظ هست که توجه دقیق به آنها ما را به دنیای شعر و اندیشه او نزدیک می کند. از جمله این کلمات و ترکیبات «جام» و مترادف­های آن است. بسامد کلمه جام و مترادف­های آن در دیوان حافظ از تعلق خاطر زیاد او به جام نشان دارد. در این مقاله، برای بررسی جام در دیوان حافظ، درباره اهمیت جام در ادبیات فارسی و دیوان حافظ، نظر شارحان متقدم و معاصر درباره معنا و کارکرد جام در حافظ بیان شده است. متن مقاله به دو قسمت تقسیم می­شود: در قسمت اول، جام در سنت شعری قبل از حافظ بررسی شده است. قبل از حافظ، غالبا سه نوع جام یا شراب داریم: زمینی، عرفانی و خیامانه. در قسمت دوم، ذیل عنوان هایی، به هنرنمایی­های حافظ با جام پرداخته شده است: ۱. تکرار و برجسته کردن جام و تبدیل آن به بن مایه نمادین، ۲. تقابل­سازی با جام و به کاربردن آن همچون ابزاری برای مبارزه سیاسی و اجتماعی، ۳. اختلاط معانی و کارکردهای گوناگون و متضاد جام با یکدیگر، ۴. ساخت بیان متناقض­نما با جام و خلق ابیات شاهکار. مقاله حاضر، با روش توصیفی و تحلیلی، در پایان نتیجه می­گیرد که حافظ آگاهانه با تکرار جام آن را برجسته و نمادین ساخته و با اختلاط معانی ایرانی و اسلامی جام، منشوری ساخته که هر خواننده­ای، به فراخور تجربه و دانش خود، می­تواند معانی گوناگونی از آن دریافت کند.  

Keywords:

Hāfez , Jām , Mystical and Earthly Jām , Symbolic Motif , Mixing , حافظ , جام , جام عرفانی و زمینی , بن مایه نمادین , اختلاط