مهدی رفعتی پناه مهرآبادی - استادیار گروه مطالعات تاریخی پژوهشکده تحقیق و توسعه علوم انسانی (سمت) تهران، ایران

امروزه صورت­بندی­ های متفاوتی درباره گفتمان­های محیط ­زیست ارائه می­شود. این گفتمان ­ها نحوه نگاه دولت­ ها و جوامع به محیط­ زیست را مشخص می­ کند. بدون تردید پیروی از هر یک از این گفتمان­ ها نتایج مشخصی را برای کشورها به بار می­آورد و سیاست گذاری­ های خاصی را برای حفاظت از محیط­ زیست و چگونگی و میزان بهره ­برداری از منابع طبیعی تعیین می­ کند. یکی از گفتمان­ های محیط ­زیستی، گفتمان توسعه پایدار است که با گفتمان «پایست­گرایی» (سروایولیزم) رابطه نزدیکی دارد. این گفتمان بر استفاده بهینه از منابع طبیعی تاکید دارد و این منابع را میراث تمام انسان­ ها می­ داند؛ به گونه ای که نسل­ های آینده نیز امکان استفاده از آن ها را داشته باشند. در ایران پیش از انقلاب ۵۷، برنامه عمرانی پنجم تنها برنامه ­ای بود که فصلی مشخص برای حفظ و بهبود محیط ­زیست اختصاص داده بود. نگارنده این پژوهش با استفاده از روش تحقیق تاریخی، ضمن بیان اهداف و خط مشی ­های برنامه پنجم (و همچنین برنامه تجدید نظر شده) در تلاش است به این پرسش پاسخ دهد که گفتمان محیط­ زیستی حاکم بر برنامه پنجم چه بود؟ و چه نتایجی را برای محیط ­زیست به بار آورد؟ جنگل­ها و مراتع نیز به عنوان مطالعه موردی این پژوهش در نظر گرفته شده است. این مقاله نشان م ی­دهد که عدم به کارگیری توسعه پایدار چگونه به غلبه نگاه ترمیمی و واکنش­گرانه و غفلت از نگاه پیشگیرانه منجر شد. این امر نیز به نوبه خود برنامه ­های حفاظت را نسبت به برنامه ­های بهره برداری عقب راند و در پیوند با نگاه ابزاری به محیط ­زیست، ماهیت دستوری برنامه ­ریزی توسعه و ذات مطلقه شبه مدرن دولت، نمایی کامل از توسعه ناپایدار را ارائه کرد.

حفاظت محیط زیست, توسعه پایدار, دولت پهلوی, گفتمان, جنگل ها و مراتع