علیرضا محمدبیکی - گروه فقه و حقوق دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکزی
مهری توتونچیان - دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی از دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی

با وجود آنکه در فقه اسلامی تنها از کتاب، سنت، اجماع و عقل به عنوان منابع استنباط نام برده می شود، اما قواعد و اصول استنباط و فقاهت می تواند بسیار باشد. در این راستا، فقهای امامیه، توجه ویژهای به قواعد فقهی داشته و دارند. با این وجود هنوز برخی از قواعد فقهی که البته در استنباط بسیار سرنوشت ساز هستند، نظر فقها را به عنوان قاعده به خود جلب نکرده اند. هر چند در لابه لای فتواها و استدلالهای فقهی از این قواعد بهره بسیار برده شده است؛ ولی به صورت یک قاعده، مدون نگشته و حد و مرز آنها بوضوح تبیین نگردیده است. از این دست قواعد می توان به قاعده عدالت، قاعده سهولت، قاعده مساوات و.... اشاره کرد. در این مقاله، در صدد پاسخ دادن به این پرسش هستیم که آیا فقیه یا حقوقدان، خصوصا در موارد سکوت، نقص و تعارض قوانین و یا در مقام اختلاف نظر دانشمندان، می تواند به قاعدهی عدالت استناد کند یا خیر؟ در مورد استناد به «قاعده ی عدالت» توسط فقها و حقوق دانان بیان میگردد که در استقرایی که صورت گرفته حدود هشتاد فتوا یا نظر حقوقی است که در آن موارد، فقیه یا حقوقدانان با تمسک به « قاعدهی عدالت» به صدور «فتوا» یا اظهار نظر حقوقی مبادرت کرده اند.

عدالت, قاعده, عدالت عرفی, عدالت واقعی, عدل و ظلم