ابوالقاسم دادرسی سبزوار - مربی، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان خراسان رضوی، سازمان تحﻘیﻘات، آموزش و ترویج کشاورزی، مشهد، ایران
داود نیک کامی - استاد، پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، تهران، ایران

از دلایل اصلی فرسایش خاک، عدم استفاده صحیح از اراضی، منطبق بر استعداد آن هاست. با توجه به مسائل اجتماعی و اقتصادی حاکم بر حوزه های آبخیز کشور، ممکن است، مهار فرسایش خاک و رساندن آن به حد طبیعی غیرممکن باشد. ولی، کاهش آن از طریق اعمال مدیریت یکپارچه امکان پذیر است. در صورتی­که بهره برداری از اراضی موجود در حوزه های آبخیز بر اساس استعداد آن ها انجام شود، با کاربری مناسب می توان انتظار داشت، ضمن کسب درآمد، خسارت کم تری به خاک وارد شود. در این تحقیق، حوزه آبخیز ششتمد از شهرستان سبزوار واقع در استان خراسان رضوی با هدف ارائه یک الگو ی مناسب کاربری اراضی در آن، به گونه ای که بیشترین سود و کمترین فرسایش را داشته باشد، انتخاب و با استفاده از مدل برنامه ریزی خطی چند هدفی به روش گام به گام و مناسب توابع هدف، سطح بهینه کاربری برای سه حالت وضعیت فعلی، با اعمال مدیریت، و شرایط استاندارد، مشخص شد. برای این کار، میزان درآمد خالص و فرسایش خاک در کاربری های مرتع، باغ، مرتع مشجر، زراعت دیم، و زراعت آبی در هر سه وضعیت محاسبه و سطح بهینه در هر سه حالت به کمک نرم افزار بهینه سازی تعیین شد. نتایج نشان دادند که در حوضه مورد پژوهش، با حل مسئله بهینه سازی، میزان فرسایش کل کاهش و  درآمد کاربران افزایش می یابد. لکن، بر خلاف نتایج بسیاری از تحقیقات به عمل آمده در سایر نقاط کشور، این کاهش فرسایش و افزایش درآمد به دلیل شرایط حوزه مورد پژوهش، قابل توجه نمی باشد. به طوری که، برای سه حالت مورد مطالعه شامل شرایط موجود، با اعمال مدیریت و وضعیت استاندارد، فرسایش سالیانه خاک در کل حوزه آبخیز به ترتیب معادل ۰.۰۸ درصد، ۰.۳۶ درصد و ۰.۷۵ درصد، کاهش و سود خالص نیز به ترتیب ۳.۱۲، ۲۰.۸۸ و ۳۱۳.۷۵ هزار ریال در سال در سطح حوضه افزایش می یابد که تغییر ناچیزی را در هر هکتار شامل می شود. نتایج همچنین، نشان می دهند که کاهش فرسایش بعد از اعمال برخی شیوه های صحیح مدیریتی، نسبت به کاهش فرسایش بعد از بهینه سازی کاربری اراضی، بیش از ۳.۲۵ برابر بهبود یافته و در صورت اعمال مدیریت، درآمد آبخیزنشینان در مقایسه با حال بهینه سازی کاربری اراضی، حدود ۶.۷ برابر افزایش می یابد.

برنامه ریزی خطی, حفاظت خاک, شیوه های مدیریت, قابلیت های حوضه, مدیریت یکپارچه