اکرم حسینی - استادیار دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران
بیتا اسماعیلی - دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه فردوسی مشهد.

با وجود اینکه قبل از اسلام هر کدام از فعالیت های آموزشی و عبادی مستلزم برخورداری از فضای کالبدی ویژه خود بوده­اند، در قرون اولیه بعد از اسلام، فضاهای عبادی به عنوان عملکرد ثانویه به سمت آموزش متمایل گشته­اند. از دوره سلجوقیان لازمه وجود فضاهای آموزشی به صورت اختصاصی مطرح گشته و در دوره های بعد نیز پیگیری شده و در عصر صفویه به اوج خود رسیده­است. تعداد زیادی از این مدارس تمایل به مجاورت و ادغام با مساجد داشته­اند. قطعا گستردگی زمان و مکان تاسیس این آثار، سبب برخورداری از تنوع بسیار در مشخصات کالبدی آن ها شده است. این تحقیق جهت تبیین ساختار، نسبت و میزان پیوند حوزه فضای آموزشی و فضای عبادی در مسجد-مدرسه­ ها در دو دوره قاجار و صفویه با هدف پاسخ­گویی به این سوال شکل گرفته است که پیکره­بندی دو کالبد مسجد و مدرسه نسبت به هم چگونه شکل گرفته و این موضوع از چه متغیرهای فیزیکی در هر کدام از دو دوره تبعیت می نموده است. تحقیق با استفاده از ترکیب روش­های توصیفی تحلیلی و مقایسه تطبیقی انجام گردیده است. بدین منظور ۴۳ مسجد-مدرسه مربوط به دوره صفوی و قاجار انتخاب و متغیرهای نوع دسترسی به دو فضا، نسبت ارتباط دو فضا با هم و با فضاهای بینابینی مشترک مانند حیاط و ایوان و هم چنین موقعیت قرارگیری دو فضا در سطح و نسبت مساحت فضای مسجد و مدرسه در هر یک بررسی گردیده است. تعداد بیشتری از نمونه های مورد بررسی در هر دو دوره صفوی و قاجار، بر­اساس بیشترین و ساده­ترین حد مجاورت و هم­پیوندی شکل ­گرفته اند. در این نمونه ها دسترسی به دو فضا از یک ورودی مشترک صورت گرفته، هر دو فضا در یک سطح ساخته شده و در اطراف یک حیاط مشترک قرار گرفته­اند و این متاثر از نسبت فضای مسجد و مدرسه در ساختار کلی فضا نبوده است. در دوره صفوی دو فضا پیوند زیادی با هم داشته و به سادگی در مجاورت حیاط با ورودی و دسترسی مشترک شکل گرفته­اند. در دوره قاجار تنوع پیکره­بندی بیشتر شده و دو فضا به سمت استقلال بیشتری پیش رفته­اند، با این وجود هیچ­گاه ارتباط دو فضا مطلقا قطع نشده است.

پیکره بندی, مسجد-مدرسه, دوره صفوی, دوره قاجار