بازشناسی ضرورت ها، کارکردها و انواع فضاهای زیرزمینی سنتی با تاکید بر تجارب ایرانی

استفاده از فضاهای زیرزمینی یکی از مهم­ترین روش های زندگی و سکونت در طول تاریخ بوده است. تجلی این مهم در دوره­های گذشته، یکی از گونه­های مهم فضایی در مقیاس بنا و سکونتگاه در مناطق مختلفی از جهان محسوب می­شود. مطالعه چیستی، چرایی، ضرورت ها و چگونگی استفاده از این نوع فضاها و ویژگی های آن در نقاط مختلف جهان مسئله اصلی این تحقیق است. هدف این نوشتار، مطالعه علل، ضرورت ها، چگونگی استفاده از فضاها و سکونتگاه های زیرزمینی و انواع آن در ایران و جهان است. مقاله حاضر که با روش تحقیق تحلیلی و قیاسی و مطالعه نمونه­های موردی انجام شده است، نشان می­دهد که این نوع فضاها از دوره­های گذشته تاکنون با علل و ضرورت های گوناگون اقلیمی، دفاعی و امنیتی، اعتقادی، ویژگی های محیطی و توپوگرافی، اقتصادی در قالب فرم های متنوع مورداستفاده قرار گرفته­اند. فضاهای زیرزمینی از مزایای ایمنی و امنیت، ثبات دمایی و تغییرات دمایی اندک برخوردار است و محیطی مساعد برای زیست انسان و نیازهای حیاتی وی از قبیل ذخیره و نگهداری احشام و مواد غذایی فراهم می­نماید. اغلب سکونتگاه های زیرزمینی در دو گونه اصلی سکونتگاه های زیرزمینی در مناطق مسطح و بدون شیب و سکونتگاه های کوه­پایه­ای و صخره­ای در زمین های شیب­دار قرار می­گیرند. این نوع سکونتگاه ها در چین و مناطق شمال آفریقا، به ویژه تونس با ضرورت های اقلیمی، امنیتی و محدودیت های محیطی ایجاد شده­اند. در ایران سکونتگاه های گونه اول در مناطق کویری مانند نوش­آباد و سکونتگاه های گونه دوم در مناطق کوهستانی شمال غرب ایران مانند روستای کندوان، از نمونه­های بارز به شمار می­روند. به طورکلی ضرورت های امنیتی، اقلیمی و طبیعی از علل اصلی پیدایش و کارکرد این فضاها بوده است. حفاری زمین، تپه­ها و کوه ها و پناه بردن به زیرزمین، علاوه بر حفاظت انسان و دارایی­هایش، فضاهایی ماندگار در طول تاریخ به وجود آورده است. این فضاها به دلیل منظر درونی و بیرونی منحصربه فرد، از جذابیت و خاطره­انگیزی بالایی به ویژه برای گردشگران و غیرساکنان برخوردارند. توجه به ویژگی های مثبت این فضاها به ویژه در روستاها می­تواند در حفظ هویت بومی آن ها نقش موثری ایفا نماید.  

Keywords:

Underground Space , Underground Settlement , Climatic Restriction , Safety and security , Topography.raphy , فضای زیرزمینی , سکونتگاه زیرزمینی , محدودیت اقلیمی , ایمنی و امنیت , توپوگرافی.